سید قطب

سؤال

لطفا بفرمایید سید قطب چه تفکری داشت و چه جریان‌هایی از افكار سید قطب تأثیر پذیرفته اند؟

سید قطب علیه فرهنگ غربی و دولت‌های دست نشانده غربی جریان جهاد و تکفیر را ایجاد کرد. او برای این هدف تألیفات متعددی از خود بر جای گذاشته است. او فرهنگ حاکم بر جهان امروز را جاهلیت مدرن تلقی کرده و می گوید اسلام فقط در عقیده خلاصه نمی‌شود بلکه بادی مردم را از حکومت‌های ساخته دست بشر را با جهاد نجات داد.البته این نظریه سید قطب مشکلی ندارد اما جریانهای تکفیری مانند القاعده و داعش و حزب تحریر و امثال اینها که امروز برای مسلمانان درد سر ایجاد کرده به برخی سخنان سید قطب که عبارت از جهاد و تکفیر تمسک می کنند.

تفکر سیر قطب

سید قطب ( در گذشته ۱۹۶۶/۱۳۴۵ش) در آثار خود روی موضوعات جاهلیت قرن بیستم، حاکمیت الله، وظیفه مسلمین در قبال فرهنگ غرب و حکومت‌های دست نشانده غربی، دعوت دستگاه حاکمه به تطبیق سازمان‌های حکومتی خود با موازین اسلامی و قرآنی و دعوت امت اسلامی به جهاد و مبارزه با آنان و مسایل دیگری از این قبیل زیاد تکیه کرده است که پافشاری روی همین مسایل سر انجام منجر به اعدام ایشان گردید. این دانشمند اسلامی در جای جای آثار خودش بیش از همه روی موضوع جهاد پافشاری نموده و آن را، راه برون رفت جامعه از وضع نابسامان کنونی و ابزار تبدیل جامعه جاهلی به جامعه اسلامی دانسته می‌داند. او در این رهگذر، برای جهاد اهداف دیگری نیز بر می‌شمرد که نشان از دقت نظر این متفکر و نظریه پرداز دینی به مقوله جهاد دارد. اهم اهداف جهاد از منظر وی را می‌توان ذیل تفسیر آیه ۷۷ سوره نساء چنین برشمرد: رهایی از محاصره قید و بندها، در امان ماندن از فتنه‌ها و آشوب‌ها، حمایت از شریعت، برافراشتن پرچم عقیده در زمین، ایجاد وحشت در دشمنان، آماده سازی جامعه برای پذیرش اسلام بدون هیچ گونه مانعی .از نظر سید قطب هرگاه اهداف ذکرشده، تحقق یابد جهاد مورد نظر اسلام، محقق شده است.

از دیدگاه ایشان هدف از جهاد نجات فطرت از لابلای انبوه ابرهای تیره و پیروز ساختن آن بر تیرگی‌ها است. او ذیل آیه ﴿وَ قاتِلُوهُمْ حَتَّی لا تَکُونَ فِتْنَه وَ یکُونَ الدِّینُ کُلُّهُ لِلَّهِ فَإِنِ انْتَهَوْا فَإِنَّ اللَّهَ بِما یعْمَلُونَ بَصیرٌ﴾ تمام اهداف یادشده را در یک هدف کلی خلاصه نموده و می‌گوید: هدف از جهاد، استقرار الوهیت خداوند یگانه و ربوبیت او بر همه جهانیان است.

سیدقطب، جهاد را تنها راه دفاع از عقیده می‌داند، به گونه ای که عقاید از فتنه ها و آشوب ها حفظ شود و پرچم عقیده در زمین در اهتزاز بماند و این هدف جز با عقب نشاندن دشمنان به دست نمی‌آید.

از دیدگاه او اسلام فقط در عقیده خلاصه نمی‌شود؛ بلکه، اسلام همانند تمام ادیان الهی به منظور حاکمیت الله و آزادسازی و خارج کردن انسان ها از عبادت بندگان و باطل کردن الوهیت غیر خدایی قیام و تلاش کرده است. وی سازمان ها و حکومت هایی را که بر اساس حاکمیت بشر برای بشر بنا شده است هدف قرار داده، بر آزادی انسان، اختیار عقیده و مردود دانستن هر گونه فشارهای سیاسی پافشاری کرده و می‌افزاید: دین فراتر از عقیده است و بر سیستمی اطلاق می‌شود که بر زندگی حاکمیت دارد.

از دیدگاه او اسلام واقعی فقط ورد و ذکر نیست بلکه اسلام، یک عقیده، طرز فکر انقلابی در تمام شئوون زندگی و نهضت آزادی بخشی است که نخست دل افراد و سپس اجتماعات بشری را از قید و بند زورمندان آزاد می‌سازد؛ لذا اگر ظلم و ستم در جایی برقرار است و کسی به فریاد مظلومین نمی‌رسد، باید در وجود داشتن اسلام در آن محیط شک کرد. روی همین جهت ایشان عصر کنونی را جاهلیت مدرن که بدتر و تاریک تر از جاهلیت زمان پیامبر(ص) است خواند و گفت اسلام بیش از دو جامعه نمی‌شناسد یکی جامعه اسلامی که عقیده و عبادت، شریعت، احکام و اخلاق اسلامی به تمام معنی در آن تحقق یافته است. دوم جامعه جاهلی که عبودیت را در بینش اعتقادی، شعایر تعبدی و قانونگذاری به خدا منحصر نکرده.

مستمسک گروه های افراطی در سخنان سید قطب

این سخنان سید قطب که بیان گردید اشکالی ندارد؛ اما در ادامه مسئله‌ای را طرح کرد که بعدا سندی شد برای به وجود آمدن گروه های تندرو و افراطی، و آن این بود که: هرکس به این جاهلیت راضی باشد او هم متصف به جاهلیت زمان پیامبر(ص) است و راه برون رفت از این جهالت و بازگشت به حکومت الله در زمین، «جهاد» است که راه های نامساعد به سمت ترقی اسلامی را هموار می‌نماید و به مسلمانان و جامعه اسلامی عزت و افتخار می‌بخشد بنابر این بر مسلمانان واجب است که هرگز از جهاد غفلت نکنند.

از دیدگاه او حل همه مشکلات در گرو رجوع به شریعت و عمل به فرامین الهی و شرط اساسی تحقق آن حکومت الهی است که تا آن به وجود نیاید هرچند مسلمانان به فرایض عمل کنند آنها در جامعه جاهلیت به سر می‌برند و نمی‌توانند خود را مسلمان بدانند؛ زیرا فقه اسلامی و اجتهاد فقط در سایه حکومت اسلامی قابلیت اجرا پیدا کرده و مشروعیت می‌یابد و حکومت از طریق جهاد به دست می‌آید. بنابراین، کسب قدرت و سلطه سیاسی از اهم تکالیف مسلمانان محسوب می‌شود؛ زیرا شکل گیری جامعه اسلامی و ادامه حیات آن برای رویارویی با جامعه جاهلی بدون به دست آوردن قدرت کافی میسر نیست. این قدرت باید در همه سطوح باشد: قدرت اعتقاد و تصور، قدرت آماده سازی و حفظ جامعه و همچنین قدرت فیزیکی در حد نیاز، حداقل برای حفظ خود در برابر یورش جامعه جاهلی.

تفاوت جریان سید قطب با جریان وهابیت

بدون شک تفسیر و باز خوانی اندیشه های جهادی و. . . سید قطب از عوامل موثر در تهییج و تحکیم احساسات اسلام گرایانه بوده و بر اساس اندیشه ها و تحول بخشی وی در اخوان المسلمین، تأثیرپذیری از اندیشه‌های او که از رهبران شاخه انقلابی اخوان المسلمین و جریان سلفیه جهادی مصر بود، صورت گرفت و در ایدئولوژی جنبش‌ها و گروه‌های اسلام‌گرای جهادی و سلفی اثر نهاد و مفهوم‌های «جاهلیت جهان»، «حاکمیت الله» و «جهانی‌بودن اسلام» با «تکفیر»، « انقلاب» و«خشونت» پیوندی ناگسستنی خورد و گروه‌های تکفیری و اسلام گرای زیادی در گذشته و حال از جریان سلفیه جهادی نشأت گرفته که همه به نظریه پردازی های دانشمندان مصری به ویژه اندیشه های سید قطب در کتاب معالم فی الطریق و دیگر آثارش بر می‌گردد و مبنای فکری هریکی از این گروه ها که هدفی جز قیام علیه حاکمان ظالم نداشتند، تفسیری بر گرفته از اندیشه‌های سید قطب می‌باشد.

در عصر حاضر حتی جریان القاعده و داعش و. . . ادعای پیروی از سید قطب را دارند در حالی که در دیدگاه جریان سلفیان جهادی خصوصا سید قطب و دیگر رهبران آن عامه مسلمانان و علمای مذاهب مختلف به علت اختلاف عقاید مورد حمله و کشتار قرار نمی‌گرفت و تکفیر نمی شدند و تمام حملات متوجه دشمنان خارجی و حاکمان دست نشانده داخلی آنان بوده است. این اساسی ترین فرق سلفیه جهادی که جریان قطبیه وابسته به آن است، با وهابیت است.

وظیفه عقلای شیعه و سنی است که با تبیین درست آراء امثال سید قطب راه را بر راهزنان طریق، نظیر داعش و. . . سدّ کنند. کاری که مقام معظم رهبری، محمدعلی گرامی، سیدهادی خسرو شاهی و. . . با ترجمه و مقدمه نویسی بر برخی آثار ستودنی سید قطب از قبیل«المستقبل لهذا الدین» و«العداله الاجتماعیه فی الاسلام» و. . . انجام داده است. لکن همانطوری که برخی از محققین می‌گوید انحراف در اندیشه سلفی گری جهادی مصر که امت را به رجوع به آموزه های اسلام( نه به ارتجاع) دعوت می‌کرد، آغاز شد و آن هنگامی بود که سلفیان تکفیری کوشیدند این جریان را به نفع خود مصادره کنند لذا بعدها سازمان های مانند القاعده و حزب التحریر و. . . به جای مبارزه با کافران وارد مبارزه های عقیدتی درون دینی شدند.

گروه های افراطی متأثر از تفکر سید قطب

گروه های جهادی و افراطی در ظاهر به نیت اجرایی کردن فرامین الله در زمین و تحقق حکومت اسلام در سرزمین کفر، در اجرای پروژه هایی همچون ترور، مخالفت با حاکمان ظلم و کفر و همینطور تکفیر دیگران نقش‌های بارزی ایفا کرده اند.که مهم ترین گروه های جهادی متأثر از اندیشه های سید قطب عبارتند از:

گروه الجهاد اسلامی مصر

این گروه به رهبری محمد عبدالسلام فرج که ایشان با نگارش کتاب «الفریضه الغائبه» جهاد را فریضه‌ای فراموش شده و آن را بر زن و مرد واجب عینی دانسته و تمام حاکمان اسلامی را به حکم آیه «فمن یحکم بغیر ما انزل الله فاولئک هم الکافرون»کافر معرفی نموده و می‌گوید جهاد علیه دشمنان داخلی یعنی حکّام مسلمان بر دشمنان خارجی یعنی غرب و استکبار جهانی مقدم است و تا مدافعان تفکر غرب را در داخل از بین نبریم، پرداختن به دشمن خارجی بی‌معناست.

شکل گیری این گروه منجر به کشته شدن انور سادات رئیس جمهور وقت مصر، توسط خالد اسلامبولی گردید که خود او به جرم کشتن انقلابی انور سادات در تاریخ۲۶/۱/۱۳۶۱ش اعدام شد.

گروه«جماعة المسلمین» یا التکفیر و الهجرة

این گروه به رهبری شکری احمد مصطفی تاسیس شده که یک گروه مذهبی- سیاسی و زیر مجموعه سلفیه جهادی و انشعاب یافته از اخوان المسلمین حزب کهن مصر است. شکری از احیاء کنندگان تفکر خوارج بوده که تمام عصرهای بعد از پیامبر(ص) را به خاطر عمل نکردن به قوانین الهی عصر جاهلی خواند و از دیدگاه او حکام به دلیل عمل نکردن به دستورات شرع، جوامع اسلامی به سبب راضی بودن شان به حکومت حاکمان و علماء بخاطر عدم تکفیرحکام، کافر هستند.

گروه القاعده

گروه القاعده نیز مـتأثر از افکار سید قطب است. در جریان اشغال افغانستان توسط شوروی و جهاد این ملت علیه روسها، در ابتدا سلفیان جهادی کشورهای عربی به ویژه مصر فرصت خوبی برای ظهور پیدا کردند. در همین راستا در پیشاور دفتر«مکتبه الخدمه» درسال۱۹۸۴م. که بعداً زمینه پیدایش القاعده را فراهم کرد، با همکاری و حمایت مؤثر دولت‌های پاکستان، عربستان و آمریکا، با هدف آموزش و تجهیز مجاهدین عرب، آغاز به کار کرد و اسامه‌ بن‌لادن با آشنا شدن دکتر عبدالله عَزّام(روحانی فلسطینی) رهبر افغان العرب‌ها و حکم جهاد علمای وهابیت و دیو بندیه، راهی افغانستان و در آنجا به‌عنوان معاون عبدالله عزام مشغول به‌کار شد. اما بعد از جهاد ملت افغانستان و شکست شوروی عبدالله عزام از سوی سرویس‌های اطلاعاتی آمریکا که یک روز حامی او بود، ترور گردید و افغان العرب‌ها پراکنده شدند و در سال ۱۹۹۴م بار دیگر سلفیان جهادی، دورِهم جمع شدند و اسامه‌ بن‌لادن را به عنوان رهبر خود انتخاب کردند تا القاعده را در مبارزه با آمریکا رهبری نماید.

گروه داعش

با اتفاقات سوریه، گروهی داعش از جبهه النصره که زیر مجموعه القاعده بود، خارج شده و گروه تکفیری جدیدی به‌ وجود آمد که مهم‌ترین هدفش را تشکیل حکومت در عراق و شام و مهم‌ترین مخالفانش را شیعیان عراق و شام می‌داند و با دولت سوریه و عراق می‌جنگد. این جریان تکفیری از نظر فکری از طرز فکر سلفیه جهادی و وهابیت تغذیه می‌کند: در اظهار نظرهای جهانی خود را مطیع تفکرات سید قطب می‌داند و از کتاب معالم فی الطریق و تفسیر فی ظلال القرآن او بهره می‌جویند و در مباحث فقهی تابع فتاوای ابن تیمیه، لجنه الدائمه و تراث فقهی اعتقادی وهابیت می‌باشد و از جهت تسلیحاتی، نظامی، مالی و سیاسی، جهان کفر و غیره برای تکفیری ها و از جمله داعش فرقی نمی‌کند.