ذات انسان
آیا انسان ذاتا مادی است یا معنوی یا هر دو؟
ذات انسان متشکل از دو بُعد است: مادی و معنوی. عالمان شیعی بر این عقیده‌اند که ذات انسان علاوه بر بُعد مادی، دارای بعد غیرمادی نیز می‌باشد و برای انسان علاوه بر بدن مادی، حقیقتی به نام روح قائل‌اند. روح محور همه‌ی تعالیم دینی بوده و ذات انسان در گرو آن رشد می‌کند و اگر توجهی به جسم می‌شود به دلیل تأثیر آن بر روح است. راه‌های شناخت روح، غیرتجربی و غیرحسی می‌باشد که برای اثبات آن دلائل زیادی ذکر شده است.
حقیقت انسان
در باب حقیقت انسان دو دیدگاه وجود دارد:
- دیدگاه مادی: کسانی که هستی را با ماده برابر می‌دانند، انسان را پدیده ای کاملا مادی تلقی می‌کنند، تمام قوانین حاکم بر حقیقت انسان را مادی می‌دانند و معتقدند که با قوانین‌مادی، که مبتنی بر حس و تجربه است، می‌توان انسان را شناخت و اصولا تمام تحلیل‌های آنها در باب انسان، مادی گرایانه است، بر اساس این تحلیل انسان با مردن و متلاشی شدن جسمش، نابود می‌گردد.
- دیدگاه معنوی: این گروه علاوه بر بعد مادی انسان، به بعد غیر مادی او نیز اعتقاد دارند و برای انسان علاوه بر بدن مادی، حقیقتی به نام روح قائلند. ادیان الهی به ویژه دین اسلام با نظر دوم همراهند.
ملا احمد نراقی می‌فرمایند: اگر بخواهی خود را بشناسی بدانکه هر کسی را از دو چیز آفریده‌اند یکی این بدن ظاهر که آن را تن گویند و مرکب است از گوشت و پوست و استخوان و رگ و پی و غیر اینها و آن از جنس همین مخلوقات عالم محسوس است که عالم مادّیات است و یکی دیگر نفس است که آن را روح و جان و عقل و دل نیز گویند و آن جوهری است مجرد از عالم ملکوت و گوهری است بس عزیز از جنس فرشتگان که خدای تعالی به قدرت کامله خود ربطی میان آن و این بدن ظاهری قرار داده پس ذاتا انسان هم مادّی است و هم معنوی، مادیات او وابسته است به تن او و معنویتش وابسته به روح او.
روح
محور همه تعالیم ادیان الهی روح آدمی است و اگر به جسم انسان نیز توجه می‌کنند به دلیل تأثیر آن در روح است. این روح غیر مادی را نمی‌توان با قوانین برخاسته از علوم حسی و تجربی یا با ابزارهای حسی مطالعه و بررسی گذاشت. ابزار شناخت آن غیر تجربی و غیر حسی است. بر اساس این تحلیل، روح یا بعد غیر مادی انسان با بردن و متلاشی شدن جسم از بین نمی‌رود بلکه حیاتی جاودانه را در عالم آخرت پیش می‌گیرد.[۲]
بر اساس دیدگاه مادی گرایان، انسان، فقط و فقط مادی می‌باشد و بر اساس دیدگاه معنوی، انسان مادی و معنوی «روحانی» است. و خداوند ذاتاً او را مادی معنوی خلق فرموده است.
برتری انسان بر سایر موجودات
در اسلام یکی از دلایل برتری انسان بر سایر موجودات همین بعد او عنوان شده است یعنی بعد مادی و معنوی. در حدیث معروفی از امام علی (ع) نقل شده که فرمود: خداوند خلق عالم را بر سه گونه آفرید: فرشتگان و حیوانات و انسان.
فرشتگان عقل دارند بدون شهوت و غضب، حیوانات مجموعه ای از شهوت و غضبند و عقل ندارند اما انسان مجموعه ای است از هر دو تا می‌باشد و منوط بر این است که کدام یک غالب شود، اگر عقل او بر شهوتش غالب شود از فرشتگان برتر است و اگر شهوتش بر عقلش چیره گردد از حیوانات پست‌تر.[۳]
جماعت بسیاری از دانشمندان علوم اسلامی شیعه بر این باورند که هر چند انسان مرکب از دو بعد بدن و نفس مجرد می‌باشد لکن حقیقت انسان را همان نفس مجرد و روح او تشکیل می‌دهد که نه جسم است و نه جسمانی بلکه بالقوه عاقل بوده و تعلق تدبیری به بدن دارد. و این حقیقت هرگز نمی‌میرد لکن بعد از مرگ بدن از او جدا شده و باقی می‌ماند.
مطالعه بیشتر
- ترجمه تفسیر المیزان، سید محمد باقر موسوی، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۳۷۴ش، ج۱، ص۵۸.
- تفسیر نمونه، آیت الله مکارم شیرازی، ج۱۲، ص۱۹۹.