استحباب و فضیلت سرپرستی یتیم

سؤال

آیا پیرامون استحباب و فضیلت تکفّل یتیم آیه و حدیثی از کلام معصومین وجود دارد؟

قرآن کریم سفارش زیادی درباره یتیمان کرده است. رعایت و مراقبت از اموال یتیمان؛ وعده عذاب جهنم به غصب‌کنندگان اموال یتیمان؛پرهیز از تحقیر يتيمان؛ بد‌رفتارى با يتيمان را خصوصیت تکذیب کنندگان قیامت دانستن و ...؛ از جمله سفارش‌های قرآنی برای یتیم‌نوازی می‌باشد.

در روایات تأکید بسیاری شده است درباره این فضیلت که سرپرستی و تکفل یتیمان ثواب و پاداش زیادی دارد.

یتیم‌نوازی در قرآن

در قرآن و حدیث به جنبه‌های مختلف یتیم‌نوازی، سرپرستی و رعایت حال یتیمان پرداخته شده است. قرآن به احسان، انفاق، اطعام، بویژه اطعام یتیمان خویشاوند و نیز رسیدگی و اصلاح امور یتیمان سفارش کرده است.

همچنین از عدم اکرام و احترام به یتیمان در عصر جاهلیت گزارش می‌دهد و به آن‌ها خطاب می‌کند که بر خلاف پندارتان شما یتیم را گرامی نمی‌دارید. کسی که روز جزا را انکار می‌کند همان کسی است که به یتیم اهانت و خشونت می‌کند.

در قرآن بر اساس یک توصیه اخلاقی خواسته شده است هنگام تقسیم ارث، اگر ارحامی که از وارثان میت نیستند و نیز مطلق یتیمان و مسکینان (از بستگان یا غیر آن)، حضور یافتند، آنان را از میراث به جا مانده بهره‌مند کنند. قرآن به پیامبر یادآوری می‌کند که خودش نیز یتیم بوده و خدا پناهش داده است؛ پس به پاس این نعمت نباید با یتیمان قهر کند و آن‌ها را از خود براند و دور کند.

مراقبت و دقّت در نگهداری اموال يتيمان

قرآن کریم به رعایت امانت و نگهداری اموال یتیمان فراخوانده است و با کسانی که اموال یتیمان را ظالمانه حیف و میل می‌کنند، سخت برخورد شده است. قرآن کریم، در سوره نساء آیه ۲، سوره اسراء آیه ۳۴، سوره انعام آیه ۱۵۲ و سوره نساء آیه ۱۰ با عبارات مختلف مردم را به مراقبت از اموال یتیم و رعایت حقوق آن‌ها فراخوانده است. خداوند در قرآن نسبت به اموال يتيمان سفارش مخصوص کرده است، زيرا اموال آنان آسيب پذيرتر از همه چيز است. نمى توانند از آن مراقبت كنند: ﴿وَ لاَ تَقْرَبُوا مَالَ الْيَتِيمِ إِلاَّ بِالَّتِي هِىَ أَحْسَنُ حَتَّى يَبْلُغَ أَشُدَّهُ؛ و به مال يتيم، جز به بهترين صورت [و براى اصلاح]، نزديك نشويد، تا به حدّ رشد خود برسد.﴾(انعام:۱۵۲)

خوردن مال یتیم همانند خوردن آتش

اعمال انسان‌ها علاوه بر چهره ظاهرى خود، يك چهره واقعى نيز دارد كه در اين جهان پنهان است، اما در جهان ديگر ظاهر مي‌شوند و مسئله تجسم اعمال را تشكيل مي‌دهند. قرآن مى‏‌گويد آنها كه مال يتيم مى‏‌خورند گرچه چهره ظاهرى عمل‌شان بهره‌‏گيرى از غذاهاى لذيذ و رنگين است، اما چهره واقعى اين غذاها آتش سوزان است و همين چهره است كه در قيامت آشكار مي‌شود. قرآن خوردن اموال یتیم را همانند خوردن آتش می‌داند: ﴿إِنَّ الَّذِینَ یَأْکُلُونَ أَمْوَالَ الْیَتَامَی ظُلْمًا إِنَّمَا یَأْکُلُونَ فِی بُطُونِهِمْ نَارًا وَسَیَصْلَوْنَ سَعِیرًا؛ کسانی که اموال یتیمان را از روی ظلم و ستم می‌خورند، تنها آتش می‌خورند و به زودی به آتش سوزانی می‌سوزند.﴾(نساء:۱۰)

اكرام يتيمان

خداوند به شرح اعمالى كه موجب دورى از خدا و گرفتارى در چنگال مجازات الهى مى‏‌شود پرداخته، یادآور می‌شود که چنان نيست كه شما خيال مى‌‏كنيد که اموال‌تان دليل بر مقام شما نزد پروردگار است، بلكه اعمال‌تان حاكى از دورى شما از خدا است. یکی از این کارهای ناشایست، نپرداختن به جنبه‌هاى عاطفى و معنوى در برخورد با يتيمان است: ﴿كَلاَّ بَل لاَّ تُكْرِمُونَ الْيَتِيمَ۝۱۷وَ لاَ تَحَاضُّونَ عَلَى طَعَامِ الْمِسْكِينِ۝۱۸؛ چنان نيست [كه شما مى پنداريد!] شما يتيمان را گرامى نمى داريد و يكديگر را بر اطعام مستمندان تشويق نمى‌كنيد.﴾(فجر:۱۸-۱۷)

يتيمى كه پدر خود را از دست داده و از مهر او محروم گشته و در غم فقدان مادرش اشك ريخته، و از نعمت محبّت او بى بهره شده، نيازمند مهر و محبّت و عاطفه است. خداوند به مسلمانان دستور مى دهد كه يتيم را اكرام كرده، و كمبود عواطف وى را جبران نمايند.

پرهیز از تحقیر يتيمان

خداوند برای اهمیت دادن به یتیم‌نوازی، ابتدا به دوران يتيمى پيامبر(ص) اشاره كرده و يادآور الطافش به حضرت می‌شود: ﴿أَلَمْ يَجِدْكَ يَتِيماً فَآوَى۝۶وَ وَجَدَكَ ضَالاًّ فَهَدَى۝۷وَ وَجَدَكَ عَائِلا فَأَغْنَى۝۸؛ (آيا او تو را يتيم نيافت و پناه داد؟! و تو را گمشده يافت و هدايت كرد، و تو را فقير يافت و بى نياز نمود، حال كه چنين است، يتيم را تحقير مكن). بنابراين، هيچ كس حقّ تحقير يتيمان را ندارد.﴾(فجر:۸-۶) سپس مسلمانان را از تحقير ايتام منع مى‌كند: ﴿فَأَمَّا الْيَتِيمَ فَلاَ تَقْهَرْ؛ حال كه چنين است يتيم را تحقير مكن‏﴾(فجر:۹)

بد‌رفتارى با يتيمان خصوصیت تکذیب کنندگان قیامت

آيه اوّل و دوّم سوره ماعون تعبير بسيار تكان دهنده‌اى در مورد بدرفتارى با ايتام وجود دارد: ﴿أَرَأَيْتَ الَّذِى يُكَذِّبُ بِالدِّينِ۝۱فَذَلِكَ الَّذِى يَدُعُّ الْيَتِيمَ۝۲؛ آيا كسى كه پيوسته روز جزا را انكار مى كند ديدى؟! او همان كسى است كه يتيم را با خشونت مى راند.﴾(ماعون:۱و۲)

خداوند خصوصیات تکذیب‌کنندگان را اینگونه ترسیم می‌کند که آيا آن كس را كه روز جزا را تكذيب مى‏‌كند، از راه صفاتى كه لازمه تكذيب است شناختى؟ اگر نشناختى پس بدان كه او كسى است كه يتيم را به زور از در خانه خود مى‌‏راند، و او را جفا مى‏‌كند، و از عاقبت عمل زشتش نمى‏‌ترسد، و اگر روز جزا را انكار نمى‏‌داشت چنين جرأتى را به خود نمى‏‌داد، از عاقبت عمل خود مى‏‌ترسيد و اگر مى‏‌ترسيد به يتيم ترحم مى‏‌نمود.

قرآن کریم، برای برانگیختن مردم در برابر وضع یتیمان، اشاره به حقیقتی می‌کند که گاهی مردم از آن غافل می‌شوند و آن این است که شما با یتیمان مردم همان‌گونه رفتار کنید که دوست می‌دارید در آینده با یتیمان شما رفتار نمایند: ﴿وَ لْيَخْشَ الَّذينَ لَوْ تَرَكُوا مِنْ خَلْفِهِمْ ذُرِّيَّةً ضِعافاً خافُوا عَلَيْهِمْ فَلْيَتَّقُوا اللَّهَ وَ لْيَقُولُوا قَوْلاً سَديداً؛ كسانى كه اگر فرزندان ناتوانى از خود بيادگار بگذارند از آينده آنان مى‏‌ترسند، بايد (از ستم درباره يتيمان مردم) بترسند! از (مخالفت) خدا بپرهيزند، و سخنى استوار بگويند.﴾(نساء:۹)

نیازمندی کودک یتیم منحصر به خوراک و پوشاک نیست، بلکه جواب گفتن به عواطف و احساسات قلبی او مهم‌تر است و در ساختمان آینده او فوق‌العاده مؤثّر می‌باشد، زیرا طفل یتیم بسان دیگران انسان است و باید از نظر نیازهای عاطفی نیز تغذیه شود.

تشویق به یتیم‌نوازی در روایات

در نگاه روایات، برترین خانه‌ها خانه‌ای است که در آن به یتیمی نیکی شود و بدترین آن خانه‌ای است که بر یتیم بدی شود. کسی که عهده‌دار هزینه زندگی یتیمی شود، در بهشت همراه رسول خدا(ص) خواهد شد. بهشت پاداش کسی است که ناله یتیمی را ساکت کند.

یتیم‌نوازی یکی از سفارش‌های امیرمومنان علی(ع) پس از ضربت خوردن در محراب عبادت بود: «اَللَّهَ اَللَّهَ فِی اَلْأَیتَامِ؛ خدا را خدا را درباره یتیمان، آنان را گاهى سیر و گاهى گرسنه مگذارید، مباد که در کنار شما تباه شوند.»

رسول اکرم (ص): {{متن عربی|خَيرُ بُيُوتِکُم بَيتُ فيهِ يَتيمُ يُحْسَنُ اِليهِ وَ شَرُّ بُيوتِکُمْ بَيتُ يُساء اِلَيهِ»

بهترين خانه‌هاي شما خانه‌اي است که در آن يتيمي مورد احسان و عطوفت باشد و بدترين خانه‌ها، خانه‌اي است که در آن به يتيمي بدرفتاري و ستم شود.

«مَن اَقعَدَ اليَتيمَ عَلي خُوانِه وَ يَمسَحُ رَاسَهُ يَلينُ قَلبُه»

کسي که يتيمي را در کنار سفره‌ي خود بنشاند و دست نوازش بر سرش بکشد، رقيق‌القلب و مهربان مي‌شود.

رسول اکرم (صلى الله عليه وسلم) می‌فرمايند:

«مَن اَنکَرَ مِنکُم قَساوَةَ قَلبِه فَليُدن يَتيماً فَيلاطِفُه وَليَمسَح رَاسَهُ يَلينُ قَلبُه بِاِذن الله فَاِنَّ لِليَتيمَ حَقاً.» کسي که از بي‌رحمي و قساوت قلب خود ناراضي است، يتيمي را مورد ملاطفت و مهرباني قرار دهد و دست نوازش بر سرش بکشد، اميد است دلش عطوف و مهربان شود و به علاوه يتيم نيز در اجتماع حقي دارد و با مهر و نوازش حق او ادا مي‌شود.

مطالعه بیشتر

۱. تفسیر نمونه، ج۳، ۲۶، ۲۷ آیت الله مکارم شیرازی.

۲. میزان الحکمه، ج۱۴، (ترجمه فارسی)، محمدی ری‌شهری.

۳. بحارالانوار، علامه مجلسی، ج۷۹، ص۲۶۷.