مفتاح الفلاح
 | این مقاله هماکنون به دست Shamloo در حال ویرایش است. |
موضوع کتاب مفتاح الفلاح شیخ بهایی چیست؟
مفتاح الفلاح اثر شیخ بهائی کتابی به زبان عربی درباره دعا و آداب اسلامی است. این کتاب به‌دلیل حسن تألیف، ایجاز، صحت و اعتبار مطالب و جایگاه علمی و عملی مؤلف آن از همان ابتدای تألیف مورد اقبال عام و خاص قرار گرفت. ملا حسینقلی همدانی، فقیه و عارف شیعه، کتاب مفتاح الفلاح را برای عمل‌کردن در سیر و سلوک اخلاقی و عرفانی توصیه می‌کرده است.
شیخ بهائی کتاب مفتاح الفلاح را به خواهش گروهی از مؤمنان که از او می‌خواهند تا کتابی درباره واجبات، مستحبات و سایر آدابی که یک مؤمن باید مراعات کند، نوشت. کتاب مفتاح الفلاح تنها به ذکر ادعیه و آداب بسنده نکرده، بلکه مؤلف کتاب عموماً، بعد یا قبل از ذکر دعا، تحقیق کوتاه و فشرده‌ای درباره زمان یا معانی یا اختلاف و تعارض روایات دعا ارائه کرده است. هیچ کدام از روایات کتاب مفتاح الفلاح همراه با سند نیستند؛ ولی در مواردی مؤلف منبع روایت را ذکر و گاه وضعیت سند آن را نیز مشخص کرده است.
شیخ بهائی مفتاح الفلاح را، بر اساس گردش ساعات روز، در شش باب تألیف کرده است. محتوای این باب‌ها درباره کیفیت نمازهای واجب و نوافل و تعقیبات آنها، نمازهای مستحب، آداب، ادعیه و تعقیبات آنها، دعاهای واردشده روز و شب و آداب مستحب توصیه‌شده در هر روز و شب است. پیرامون کتاب مفتاح الفلاح آثاری تحریر شده است؛ از جمله، شرح، ترجمه، تلخیص، حاشیه و تکمله که از جمله آنها می‌توان به منهاج النجاح فی ترجمة مفتاح الفلاح و شرح مفتاح الفلاح آقا جمال خوانساری اشاره کرد. تا کنون بیش از ۳۰۰ نسخه خطی مفتاح الفلاح شناسایی شده که دو نسخه از آنها به خط مؤلف است.
 |
| کتاب‌های دعا و زیارت |
|---|
جایگاه
مفتاح الفلاح شیخ بهائی، با نام کامل مِفْتاحُ الْفَلاح فی عَمَلِ الْیَوْم و اللّیلَة مِنَ الْواجباتِ وَ الْمُسْتَحَبّات، کتابی با موضوع دعا و آداب اسلامی به زبان عربی است.[۱] این کتاب به دلیل حسن تألیف، ایجاز، صحت و اعتبار مطالب و جایگاه علمی و عملی مؤلف آن از همان ابتدای تألیف مورد اقبال عام و خاص قرار گرفت.[۲]
ملا حسینقلی همدانی (۱۲۳۹-۱۳۱۱ق)، فقیه و عارف شیعه، کتاب مفتاح الفلاح را برای عمل‌کردن در سیر و سلوک اخلاقی و عرفانی توصیه می‌کرده است.[۳] حسن حسن زاده آملی، فیلسوف و عارف شیعه (۱۳۰۷-۱۴۰۰ش)، به ترتیب کتاب‌های مفتاح الفلاح، عدة الداعی ابن‌فهد حلی، قوت القلوب ابوطالب مکی، اقبال الاعمال سید بن طاووس و صحیفه سجادیه امام سجاد(ع) را از کتاب‌هایی بر می‌شمرد که شایسته است در حوزه‌هاى علميه، تحت نظر استادان اهل نظر و عمل، از متون درسى قرار گيرند. از نظر او این کتاب‌ها، که حاوی ادعيه و اذكاری است كه از ائمه اطهار(ع) صادر شده‌اند، بيانگر مقامات و مدارج انسان هستند و تعلیم آنها نقش مثبتی در احياى معارف اصيل اسلامى خواهد داشت.[۴]
شیخ عباس قمی در کتاب سفینة البحار نقلی کرامت‌آمیز درباره کتاب مفتاح الفلاح آورده است: «از قاضى معزالدين محمد بن تقى الدين اصفهانى، كه در زمان شاه عباس قاضى اصفهان بوده است و از فقهاء و متكلمين بوده و در علوم رياضى مهارت تام داشته است و از مشايخ مجلسى اول بوده است، نقل است كه گويد: شبى يكى از امامان(ع) را در خواب ديدم؛ به من فرمود: كتاب مفتاح الفلاح را رونويسی كن و بر دستورات آن مداومت نما. چون بيدار شدم از همه علماى عصر از اين كتاب سراغ گرفتم. همه به اتّفاق گفتند تا به حال نامى از اين كتاب نشنيده‌ايم. شيخ بهائى در آن وقت همراه لشكر سلطان به يكى از نواحى ايران رفته بود، چون به شهر آمد از او درباره آن كتاب پرسيدم. ايشان فرمود: من در اين سفر كتاب دعایى نوشته‌ام به نام مفتاح الفلاح و تا به حال نام آن را براى احدى از اصحاب بازگو نكرده‌ام. من خواب خود را براى شيخ باز گفتم؛ شيخ گريست و نسخه خود را به من داد. و اين نسخهٔ نخستين است كه از روى خط شيخ نوشته شده است.[۵]
مؤلف
محمد بن عزالدین حسین (۹۵۳-۱۰۳۱ق)، متخلص به بهائی و معروف به شیخ بهائی، فقیه، شاعر و دانشمند همه چیز دان قرن دهم و یازدهم هجری است. شیخ بهائی در بعلبک لبنان به دنیا آمد و یک سال بعد با خانواده‌اش به منطقه جبع جبل عامل رفت. پدر شیخ بهائی، عزالدین حسین بن عبدالصمد حارثی (درگذشته ۹۸۴ق)، از نخستین عالمان شیعه در جبل عامل بود که، در پی استقرار حکومت شیعی صفوی، به ایران مهاجرت کردند.[۶] بیشتر تحصیلات شیخ بهائی در قزوین صورت گرفت و سپس در اصفهان ادامه یافت. اولین و مهم‌ترین او پدرش بود که نزد وی تفسیر، حدیث، ادبیات عرب، مقداری از علوم معقول خواند. ملا عبداللّه یزدی، ملا علی مُذَهّب، ملا علی قائنی و ملا محمدباقر یزدی، شیخ احمد گچایی و شیخ عبدالعالی کرکی از دیگر استادان شیخ بهائی بودند.[۷]
جایگاه علمی شیخ بهائی موجب شد تا او مورد توجه حکومت صفوی قرار گیرد و از سوی آنان به بالاترین مقام مذهبی در دوره صفویه، یعنی منصب شیخ الاسلامی نصب شود. او این مقام را تا آخر عمر خود بر عهده داشت.[۸]
شهرت علمی و موقعیت اجتماعی شیخ بهائی شاگردان بسیاری را جذب مجلس درس او کرد که مشهورترین آنها علامه مجلسی، فیض کاشانی، ملاصدرا، ملا صالح مازندرانی.[۹] شیخ بهائی در رشته‌های مختلف علوم اسلامی، ادبی، نجوم، ریاضی و علوم غریبه تخصص داشت و تألیفات بسیاری از او در این علوم به جای مانده است؛ از جمله مهم‌ترین آثار او می‌توان به جامع عباسی در فقه، زبدة الاصول در اصول فقه، الاعتقادیة در اعتقادات، مشرق الشمسین و اکسیر السعادتین در علوم قرآنی، اسرار البلاغة در علوم ادبی، خلاصة الحساب و الهندسة در ریاضیات و احکام النظر الی کتف الشاة در علوم غریبه اشاره کرد. از دیگر آثار او می‌توان به کشکول به زبان عربی و مثنوی‌های فارسی او چون نان و حلوا و شیر و شکر اشاره کرد.[۱۰]
علت تألیف و ویژگی‌ها
شیخ بهائی کتاب مفتاح الفلاح را به خواهش گروهی از مؤمنان که از او می‌خواهند تا کتابی درباره واجبات، مستحبات و سایر آدابی که یک مؤمن باید مراعات کند تألیف کند، به نگارش در می‌آورد.[۱۱] شیخ بهایی در اوایل دهه سوم ماه صفر ۱۰۲۵ق از نوشتن این کتاب در شهر گنجه فراغت می‌یابد.[۱۲]
از نظر محققان، کتاب مفتاح الفلاح، برخلاف سایر کتاب‌های ادعیه، تنها به ذکر ادعیه و آداب بسنده نکرده، بلکه مؤلف کتاب در بسیاری از موارد، بعد یا قبل از ذکر دعا، تحقیق کوتاه و فشرده‌ای درباره زمان یا معانی یا اختلاف و تعارض روایات دعا ارائه کرده که از مواضع قابل توجه این کتاب به‌شمار می‌رود.[۱۳]
هیچ کدام از روایات کتاب مفتاح الفلاح همراه با سند نیستند؛ ولی در مواردی مؤلف منبع روایت را ذکر و گاه وضعیت سند آن را نیز مشخص کرده است. اما در مواردی دیگر سند و منبع روایت ذکر نشده و تنها به ذکر نام معصوم اکتفا شده است. در برخی موارد نام معصوم هم ذکر نشده است.[۱۴]
در این کتاب مؤلف گاه چندین روایت را، که مشتمل بر دعاهای مختلف است، به هم ضمیمه کرده و، بدون فاصله، ادعیه و آداب آنها را پشت سر هم آورده است. او در آخر این کار یادآوری کرده که این عمل یا دعا یک عمل و دعای واحد نیست و دعاکننده هر وقت خسته شد می‌تواند آن را قطع کند.[۱۵]
محتوا
شیخ بهائی مفتاح الفلاح را، بر اساس گردش ساعات روز، در شش باب تألیف کرده است:[۱۶]
- باب اول: درباره اعمالی است که میان طلوع فجر تا طلوع آفتاب (بین الطلوعین) انجام می‌شود.
- باب دوم: اعمال مخصوص به طلوع آفتاب تا ظهر شرعی و زوال آفتاب.
- باب سوم: درباره اعمال مربوط به زوال آفتاب تا غروب است.
- باب چهارم: اختصاص به اعمالی دارد که از غروب خورشید تا وقت خواب باید انجام شود.
- باب پنجم: شامل اعمال هنگام خواب تا نیمه شب است.
- باب ششم: درباره اعمال بین نیمه شب تا طلوع فجر است.[۱۷]
شیخ بهایی در خاتمه کتاب تفسیر کوتاهی از سوره حمد انجام داده است.[۱۸]
مطالبی که در این باب‌ها تدوین شده شامل:
- نمازهای واجب و نوافل و تعقیبات آنها؛
- نمازهای مستحب، آداب، ادعیه و تعقیبات آنها؛
- دعاهای واردشده روز و شب؛
- آداب مستحب توصیه‌شده در هر روز و شب می‌شود.[۱۹]
آثاری درباره مفتاح الفلاح
پیرامون کتاب مفتاح الفلاح آثاری تحریر شده است؛ از جمله، شرح، ترجمه تلخیص، حاشیه و تکمله.[۲۰]
ترجمه
- آداب عباسی، از صدرالدین محمد بن محب تبریزی از شاگردان شیخ بهائی، او این ترجمه را در زمان حیات استادش انجام داده و آن را به نام شاه عباس اول نگاشته است.[۲۱]
- ترجمهای از آقا جمال خوانساری که به اسم شاه سلیمان صفوی ترجمه و تألیف شده است.[۲۲]
- ترجمهای با نام عروة النجاح فی ترجمة مفتاح الفلاح از محمد شریف بن احمد گیلانی. مترجم این ترجمه را به نام شاه سلیمان صفوی انجام داده است. در این ترجمه خاتمه مفتاح الفلاح که تفسیر سوره حمد بود حذف شده و در عوض دعاهای ایام هفته و زیارت معصومان(ع) و ادعیه مشهور آمده است.[۲۳]
- التحفة النوابیة، ترجمهای از سيد ابی‌مظفر محمدجعفر حسينی که به نام یکی از زنان دربار صفوی نوشته شده است.[۲۴]
- منهاج النجاح فی ترجمة مفتاح الفلاح ترجمه علی بن طیفور بسطامی که در سال ۱۰۶۲ ق به پایان رسانده است.[۲۵]
شرح و تلخیص و حواشی
- شرح مفتاح الفلاح از آقا جمال خوانساری (درگذشته ۱۱۲۵ق) که با که با ترجمه آن همراه است.[۲۶]
- فلق الصباح فی شرح مفتاح الفلاح از شیخ سلیمان بن عبدالله بحرانی (درگذشته ۱۱۲۸ق).[۲۷]
- شرح مفتاح الفلاح از محمد بن سلیمان تنکابنی (درگذشت ۱۳۰۲ق).[۲۸]
- لسان الصباح فی شرح کلام البهائی فی اوائل مفتاح الفلاح فی بیان الفجرین از سید مفتی میر عباس(درگذشته ۱۳۰۶ق).[۲۹]
- فتح المفتاح تلخیصی که توسط یکی از شاگردان شیخ بهائی تألیف شده است.[۳۰]
- حاشیه خود شیخ بهائی که در اغلب نسخه‌های مفتاح الفلاح درج شده است.[۳۱]
- حاشیه ملا اسماعیل خواجویی (درگذشته ۱۱۷۳ق).[۳۲]
- حاشیه محمد طاهر بارفروشی مازندرانی.[۳۳]
- حاشیه سید محسن امین صاحب اعیان الشیعه.[۳۴]
- حاشیه محمد جعفر یزدی.[۳۵]
- حاشیه عبدالعظیم امام.[۳۶]
- تکمله‌ای به نام منهاج الصلاح فی واجبات الصلوات الیومیة و مندوباتها و زُبدَة اَعمال السنة و الادعیة الاسابیع از ملا نظرعلی بن محمدمحسن گیلانی.[۳۷]
دست‌نویس‌ها و چاپ‌ها
تا کنون بیش از ۳۰۰ نسخه خطی مفتاح الفلاح شناسایی شده است که ۱۳۷ نسخه آن مربوط به قرن یازدهم، ۷۰ نسخه مربوط به قرن دوازدهم، ۳۴ نسخه مربوط به قرن سیزدهم و ۹ نسخه هم مربوط به قرن چهاردهم است. ۴۸ نسخه هم تاریخ کتابت ندارد.[۳۸] نسخه‌هایی از این کتاب به خط مؤلف در کتابخانه وزیری و کتابخانه ملک موجود است.[۳۹]
چاپ‌های متعددی از مفتاح الفلاح انجام شده است؛[۴۰] از جمله:
- چاپ سنگی بمبئی ۱۳۰۴ق.[۴۱]
- چاپ سنگی تهران در قطع جیبی، به‌تصحیح شیخ علی یزدی در سال ۱۳۰۷ق.[۴۲]
- چاپ سربی در قطع جیبی در مصر در سال ۱۳۲۴ق.[۴۳]
- چاپ دارالاضواء بیروت در قطع جیبی در سال ۱۴۰۵ق.[۴۴]
- چاپ دفتر نشر فرهنگ اسلامی با تحقیق سید مهدی رجایی به همراه حواشی ملا اسماعیل خواجوی در سال ۱۴۱۵ق.[۴۵]
منابع
- ↑ ملازاده، محمدهانی، «بهاءالدین عاملی»، دانشنامه جهان اسلام، تهران، بنیاد دایرة‌المعارف اسلامی، ۱۳۷۸ش، ج۴، ص۶۶۱.
- ↑ نظری منفرد، مجتبی، «گزیده‌نگاری با بررسی گزیده مفتاح الفلاح»، حدیث اندیشه، شماره ۴، پاییز و زمستان ۱۳۸۶ش، ص۵۴.
- ↑ حسن‌زاده آملی، حسن، رساله نور علی نور در ذکر و ذاکر و مذکور، قم، انتشارات تشیع، ۱۳۷۱ش، ص۱۱.
- ↑ حسن‌زاده آملی، رساله نور علی نور، ص۱۱.
- ↑ بسطامی، علی بن طیفور، منهاج النجاح فی ترجمة مفتاح الفلاح، تهران، انتشارات حکمت، ۱۳۸۴ش، مقدمهٔ ناشر، ص۱۰.
- ↑ ملازاده، «بهاءالدین عاملی»، ج۴، ص۶۶۱.
- ↑ ملازاده، «بهاءالدین عاملی»، ج۴، ص۶۶۳.
- ↑ ملازاده، «بهاءالدین عاملی»، ج۴، ص۶۶۴.
- ↑ ملازاده، «بهاءالدین عاملی»، ج۴، ص۶۶۴.
- ↑ ملازاده، «بهاءالدین عاملی»، ج۴، ص۶۶۷-۶۷۱؛ نیز: برای اطلاع از فهرستی از آثار او ن.ک: بهائی، محمد بن حسین، مفتاح الفلاح، تحقیق سید مهدی رجایی، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، ۱۴۱۵ق، مقدمه محقق، ص۹-۱۲.
- ↑ بهائی، مفتاح الفلاح، ص۴۱.
- ↑ بهائی، مفتاح الفلاح، ص۸۰۰.
- ↑ مدنی بجستانی، سید محمود، فرهنگ کتب حدیثی شیعه، تهران، شرکت چاپ و نشر بین‌الملل، ۱۳۸۵ش، ج۲، ص۹۲۴.
- ↑ مدنی بجستانی، فرهنگ کتب حدیثی شیعه، ج۲، ص۹۲۴.
- ↑ مدنی بجستانی، فرهنگ کتب حدیثی شیعه، ج۲، ص۹۲۴.
- ↑ مدنی بجستانی، فرهنگ کتب حدیثی شیعه، ج۲، ص۹۲۳.
- ↑ بهائی، مفتاح الفلاح، ص۴۱.
- ↑ مدنی بجستانی، فرهنگ کتب حدیثی شیعه، ج۲، ص۹۲۳.
- ↑ مدنی بجستانی، فرهنگ کتب حدیثی شیعه، ج۲، ص۹۲۳.
- ↑ ملکی، محمود، کلید رستگاری (کتاب‌شناسی مفتاح الفلاح)، حدیث اندیشه، شماره ۴، پاییز و زمستان ۱۳۸۴ش، ص۷۷.
- ↑ تهرانی، آقابزرگ، الذریعه الی تصانیف الشیعة، بیروت، دارالاضواء، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۲۴.
- ↑ تهرانی، الذریعه، ج۴، ص۱۳۸.
- ↑ تهرانی، الذریعه، ج۱۵، ص۲۴۹.
- ↑ تهرانی، الذریعه، ج۳، ص۴۷۸-۴۷۹.
- ↑ بسطامی، علی بن طیفور، منهاج النجاح فی ترجمة مفتاح الفلاح، تهران، حکمت، ۱۳۸۴ش، مقدمه، ص۱۸.
- ↑ تهرانی، الذریعه، ج۱۴، ص۸۲.
- ↑ تهرانی، الذریعه، ج۱۴، ص۸۲.
- ↑ ملکی، «کلید رستگاری»، ص۷۷.
- ↑ تهرانی، الذریعه، ج۴، ص۱۳۸.
- ↑ تهرانی، الذریعه، ج۱۶، ص۱۰۸.
- ↑ ملکی، «کلید رستگاری»، ص۹۰.
- ↑ ملکی، «کلید رستگاری»، ص۹۰.
- ↑ ملکی، «کلید رستگاری»، ص۹۰.
- ↑ ملکی، «کلید رستگاری»، ص۹۰.
- ↑ ملکی، «کلید رستگاری»، ص۹۰.
- ↑ ملکی، «کلید رستگاری»، ص۹۰.
- ↑ تهرانی، الذریعه، ج۲۳، ص۱۶۴.
- ↑ ملکی، «کلید رستگاری»، ص۹۱.
- ↑ ملکی، «کلید رستگاری»، ص۹۱.
- ↑ ملکی، «کلید رستگاری»، ص۹۳.
- ↑ ملکی، «کلید رستگاری»، ص۹۳.
- ↑ ملکی، «کلید رستگاری»، ص۹۳.
- ↑ ملکی، «کلید رستگاری»، ص۹۳.
- ↑ ملکی، «کلید رستگاری»، ص۹۳.
- ↑ ملکی، «کلید رستگاری»، ص۹۳.