کتاب سلیم بن قیس هلالی

سؤال

نظر علما در خصوص کتاب سلیم بن قیس هلالی چه می‌باشد؟

سلیم بن قیس هلالی
اطلاعات کتاب
نویسنده	سلیم بن قیس هلالی
تاریخ نگارش	قرن اول
موضوع	.
زبان	عربی

کتاب سُلَیم بن قیس هِلالی،

مؤلف

بن قيس عامرى كوفى هلالى، مكنّى به ابو صادق، از اجلّاى محدّثين شيعه و اكابر اصحاب حضرت امير المؤمنين و حسنين ع و حضرت سجّاد و حضرت باقر عليهم السلام ميباشد كه نزد آن بزرگواران بسيار محبوب، بمنزله اركان اربعه و اخبار بسيارى در مدح او وارد و از اولياى خانواده عصمت بود. كتاب او معروف و يكى از اصول اربع مأه مشهوره و نخستين كتابى است كه از شيعه ظهور يافته است. در آن كتاب از حضرت امير المؤمنين ع و سلمان و ابو ذر و مقداد و عمّار روايت ميكند و صدوق و كلينى و ديگر اكابر محدّثين اعتماد تمام بر آن دارند. هلالى گفتن او بجهت آن بوده كه هميشه هلال را ميديده است.

سلیم دوسال قبل از هجرت, در اطراف کوفه چشم به جهان گشود. او خردسالى خود را در کوفه سپرى کرد. و از سواد خواندن و نوشتن برخوردار شد. او 12 ساله بود که حضرت محمد(ص) رحلت کرد. سلیم از اصحاب امام على, امام حسن, امام حسین و امام سجاد(علیهم السلام) بود.

معرفی و جایگاه

كتاب معروفى است كه در آن تاريخ و وقايع صدر اسلام و دوران خلافت خلفا و حوادث و رويدادهاى وارده بر على عليه السلام و خاندان پيامبر صلى الله عليه و آله با جزئيات بيشترى نسبت به مصادر ديگر در آن درج شده است . عده اى از محققان از جمله ابن غضائرى در صحت اين كتاب ترديد دارند.

کتاب سلیم بن قیس هلالی، از کتاب های معروف بین شیعه است که در مورد آن مباحث زیادی مطرح است. گفته شده که اگر اعتبار کتاب تمام شود، یک سند شیعی است که در قرن اول تدوین شده است و در مسائل متعددی می توان به آن رجوع کرد. ولی برخی متفکران شیعه ضمن پذیرش وثاقت سلیم و این که او دارای کتاب مورد قبولی بوده است، درباره کتاب موجود رای به بی اعتباری آن داده اند. از طرفی برخی افرادی که به نشر کتاب پرداخته اند به صحت آن معتقدند.

ابن ندیم، شیخ طوسی، محمدتقی مجلسی و علامه مجلسی از موافقان این کتاب هستند و در مقابل، شیخ مفید، علامه حلی، از مخالفان این کتاب هستند.

این کتاب با خبر واحد و از طریق یک راوی نقل شده است و تنها راوی آن ابان بن ابی عیاش است. بر پایه اطلاعات موجود در آغاز کتاب سلیم، عمر بن اذینه اعلام داشته که ابان بن ابی عیاش یک ماه پیش از مرگش (۱۳۸ق) او را فراخوانده و نسخه کتاب سلیم بن قیس هلالی را به او سپرده و او از برای حفظ نسخه و مراقبت از آن تعهد گرفته است.

بر پایه آگاهی های موجود که بر آرا و نظرات عالمان فن حدیث و رجال استوار است، ابان بن ابی عیاش شخص موثقی نبوده و استحکام شخصیتی لازم را برای ورود به این عرصه نداشته است.

صاحب نظران حدیث شیعه، اعتقاد دارند ابان بن ابی عیاش این کتاب را جعل کرده یا دست کم کتاب را تغییر و تحریف کرده است.

ابن الغضائری در قرن پنجم جزو نخستین صاحب نظرانی بوده که با استناد به منابع و محافل شیعه، ابان بن ابی عیاش را به عنوان جاعل کتاب سلیم شناسانده است.

برخی صاحب نظران در این باره معتقدند تمام محققان شیعه بر مجعول بودن کتاب سلیم رای داده اند و برخی البته، مجعول بودن کتاب را مورد تردید قرار داده اند.

محتوا

...

اعتبار کتاب

ابن غضائری آغازگر تشکیک در محتوای کتاب سلیم است که به دنبال آن حکم به جعلی و ساختگی بودن کتاب کرده

گروهی کتاب سلیم را از اصول مستند و معتبر می دانند. در راس این گروه ابوزینب محمدبن ابراهیم نعمانی قرار دارد. آقابزرگ تهرانی، علامه مجلسی،‌ محمدتقی مجلسی،‌ شیخ حر عاملی، علامه تفرشی و سید هاشم بحرانی اشاره کرد.

عده ای معتقدند کتاب سلیم مجعول نیست اما برخی از اخبار و روایات آن جعلی است و کتاب خالی از تحریف نیست. شیخ مفید و علامه حلی از این دست هستند.

عده ای هم این کتاب را از اساس جعلی و اسناد این کتاب به سلیم را مخدوش می دانند. شهید ثانی، سیدبن طاووس، علامه شعرانی، و علامه حسن زاده آملی این نظر را پذیرفته اند. محمدباقر بهبودی نیز این کتاب را جعلی میداند اما نه به وسیبه ابان بن ابی عیاش بلکه یکی از غلاة.

تیتر

شهرت سلیم‌ بیشتر به دلیل کتابی‌ است‌ که از او به یادگار مانده و در طـول قرون متمادی بحث های گـوناگونی را بـرانگیخته است. تا آنجا که شواهد نشان می دهد این کـتاب دست کم از اوایل قرن سوّم هجری تاکنون در بین دانشمندان و توده‌ شیعیان رواج داشته و حتی در بین علمای اهل تسنّن نیز معروف بوده است.

پژوهش های جدیدی نیز وجود دارد که اصل وجود تاریخی شخصی به نام «سلیم بن قیس» را زیر سؤال می برد. بر طبق این پژوهش ها، مطالب مربوط به «سلیم بن قیس» در هیچ منبعی تاریخی و رجالی ای جز خود کتاب «کتب سلیم بن قیس» وجود ندارند و هر منبع دیگری نیز چیزی درباره او ذکر کرده، نهایتا به مطالب خود همین کتاب «سلیم بن قیس» رجوع کرده است. وقتی این موضوع را در کنار این نکته مهم لحاظ می کنیم که همه مطالب این نقل شده از این کتاب، به خاطر منتهی شدن به یک راوی ضعیف یعنی ابان بن ابی عیاش - کسی که به خاطر دلایلی چند چون ضعف در حفظ حدیث(12) و دچار فراموشی شدن در نقل و راویان احادیث(13) از سوی محدثان اهل سنت غیرقابل استناد معرفی شده(14) و در نگاه رجال شناسان شیعه و سنی غیرموثق دانسته شده است.(15) - خبر واحد غیر موثق به شمار می آیند، این ایده می تواند موجه به نظر برسد که وجود خارجی و تاریخی شخصیتی به نام سلیم بن قیس شدیدا مخدوش است و به نظر می رسد خود ابان بن ابی عیاش یا عده ای دیگر با همیاری او در صدد جعل مطالبی در کتابی منتسب به نویسنده ای گمنام به نام «سلیم بن قیس» بوده اند.

بسیاری از علمای شیعه چه در قرون متقدم و چه در قرون متاخر، استناد این کتاب را به «سلیم بن قیس» و مندرجات آن را صحیح دانسته اند. برای مثال می بینیم که کشی کتاب را توثیق و تایید می کند(17) و ابن ندیم آن را به عنوان اوّلین کتابی که برای شیعه ظاهر شده، پذیرفته است.(18) نعمانی نیز درباره اش می گوید که: در بین همه اهل علم و راویان حدیث ائمه(علیهم السلام) اختلافی نیست که کتاب سلیم بن قیس هلالی از بزرگ ترین و قدیم ترین کتاب های پایه ای است که اهل علم و راویان حدیث اهل بیت(علیهم السلام) نقل کرده اند(19) و نیز درباره این کتاب در «الغیبه» می نویسد: «شک نیست که (در میان شیعیان از بین کسانی که علم را حمل و آن را از ائمه روایت کرده اند) کتاب سلیم بن قیس هلالی از ارزشمندترین اصول شیعه به شمار می رود. زیرا، آنچه در این اصل آمده است همه از مقداد و سلمان و ابوذر و مانند آنها که پیامبر و علی(علیهماالسلام) را دیده اند و کلام شان را شنیده اند نقل شده است. کتاب سلیم از اصولی است که شیعه به آن رجوع می کند و برآن اعتماد می نماید.(20) علاوه بر آنها، قاضی بدرالدین سُبکی نیز درباره این کتاب می گوید که: اوّلین کتابی که برای شیعه تألیف شده است.(21) و محمد باقر خوانساری نیز درباره اش می نویسد که: اوّلین تألیف و تدوین در اسلام است که احادیث را جمع کرده است.(22) محدث قمی نیز آن را اوّلین کتابی معرفی می کند که برای شیعه ظاهر شده و بین محدّثین معروف است. یکی از شواهدی که می تواند مستمسک مخالفین این کتاب قرار بگیرد، نام برده نشدن از این کتاب در گفته ها و احتجاجات برخی از علمای برجسته پیشین است. برای‌ مثال سید مرتضی در سراسر کتب و رسائل خویش از کتاب سلیم نام و یادی به مـیان نـمی آورد و در‌ سراسر‌ آثـار‌ خویش تنها یک روایت کوتاه از سلیم نقل‌ کرده‌ است. این درحالی است که مخصوصاً در کتاب «الشافی» بـر سر مطالبی که به صراحت در نسخه موجود از‌ سلیم‌ آمده‌ با یکی از علمی هم عصر خویش، قـاضی عـبدالجبار بـه بحث پرداخته است. شیخ مفید معتقد است: اعتماد و عمل به اکثر روایات آن به جهت تدلیس و آشفتگی جایز نیست و شایسته است از عمل به همه روایات و تقلید از همه راویان آن اجتناب شود؛ بلکه باید به علما مراجعه شود تا بر احادیث صحیح و فاسد آن وقوف حاصل شود.