دلایل نرسیدن امام علی(ع) به خلافت

سؤال

با استفاده از منابع اهل‌سنت، باوجود ۲۳ سال معرفی حضرت علی(ع) توسط پیامبر و حدیث غدیر، چرا علی(ع) را کنار زدند؟

پیامبر اسلام(ص)، بارها امام علی(ع) را به عنوان جانشین خویش نام برده بود؛ اما عواملی چون تعصبات قبیلگی، حسادت، بغض و کینه نسبت به امام و شخصیتِ عدالت محور علی(ع) موجب شد تا افراد دیگری انتخاب شوند. طبق شواهد تاریخی مخالفت مسلمانان با دستورات پیامبر در موارد دیگری نیز اتفاق افتاد؛ از جمله سرپیچی از دستورات پیامبر در جنگ‌های احد و احزاب، صلح حدیبیه و تخلف از سپاه اسامه.

جریان سقیفه

حضرت محمد(ص) بارها امام علی(ع) را به عنوان جانشین برای مسلمانان معرفی کردند. مهم‌ترین و آخرین آن‌ها در غدیر خم می‌باشد. اما عمده مسلمانان به این سفارشات توجهی نکردند و عده ای در مدینه جمع شده به سقیفه بنی ساعده، ابوبکر را به عنوان جانشین آن حضرت برگزیدند.

سرپیچی از دستورات پیامبر

طبق شواهد تاریخی در زمان حیات پیامبر اسلام(ص) بارها با دستورات پیامبر(ص) مخالفت شد که یکی از آنها مسئله جانشینی بود. برخی از این مخالفت‌ها عبارت‌اند از:

• در جنگ احد پیامبر اکرم(ص) ۵۰ را نفر مأمور کرد تا بالای تپه‌ای که پشت سر مسلمانان قرار داشت مستقر شوند تا دشمن نتواند از پشت، به مسلمانان ضربه بزند. پیامبر(ص) به آن‌ها دستور داده بود، اگر دشمن بر ما غلبه کرد به یاری ما نیایید؛ اما پس از شکست اولیه مشرکان، برای به دست آوردن غنیمت پست‌های خود را ترک کردند؛ این درحالی بود که فرمانده آنها عبدالله بن جبیر دستور پیامبر را به آنها یادآوری کرد.
• یکی دیگر از سرپیچی‌ها از دستورات پیامبر(ص) به صلح حدیبیه برمی‌گردد که بیشترین اعتراض توسط عمر بن خطاب صورت گرفت.
• عدم توجه به سخن پیامبر در جنگ احزاب. ابن هشام می‌نویسد: «دشمن شبی در تب و تاب ترک مدینه بود رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم از اصحابش خواست تا یک نفر برخیزد و ببیند دشمن چه می‌کند. حذیفه می‌گوید: کسی برنخاست تا این که حضرت مرا به نام صدا زد».
• تخلف از سپاه اسامه، با وجود دستورات موکد پیامبر(ص).
• مخالفت با پیامبر در تقسیم غنائم جنگ حنین.

عوامل سرپیچی از دستورات پیامبر

عوامل متعددی سبب شد مسلمانان حاضر در سقیفه توجه چندانی به سفارشات پیامبر(ص) نداشته باشند. تعصبات قبیله‌ای و حسادت و کینه از امام علی(ع) از مهم‌ترین عواملی دانسته شده است که سبب کنار گذاشتن امام علی(ع) شد؛ چنانکه طبق اعترافات برخی از شرکت کنندگان در سقیفه، انتخاب ابوبکر کاملا شتاب‌زده و با سرعت انجام شد.

تعصبات قبیله‌ای

جامعه عربستان در زمان صدر اسلام، جامعه‌ای قبیله‌ای بود. جامعه ای که افراد آن سخت پایبند مسائل قبیله ای بودند و در این زمینه تعصب خاصی داشتند. پیامبر اکرم(ص) در طول دوره ۲۳ ساله رسالت خویش با تعصبات بی جای قبیلگی مبارزه کرد اما به طور کامل نتوانست این تعصبات را از بین ببرد. ارزش‌های قومی و قبیله ای در سقیفه بار دیگر زنده شد. سخنان حاضران در آن جلسه گویای همین مطلب است. ابوبکر وقتی به ایراد سخن پرداخت چنین گفت: «ما مهاجرین، اولین کسانی بودیم که اسلام را پذیرفتیم. و دیگر مردم در این قضیه بعد از ما بودند. ما عشیره رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم هستیم و با این وجود ما معتدل‌ترین اعراب از جهت نسب هستیم...» و عمر در جواب انصار گفت: عرب به شما اجازه نمی‌دهد شما بر گردن آن‌ها سوار شوید در حالی که پیامبر از شما نیست و حق از آن ماست. یکی از ارزش‌های قبیله ای که سبب انتخاب ابوبکر شد «ریش سفیدی» و کهولت سن وی بوده است. ریش سفیدی در کنار سایر عوامل در درجه ای از اعتبار قرار داشت که سبب شد سفارشات پیامبر نادیده گرفته شود.

عمر به ابن عباس گفت: «از ولایت علی روی گردان نشدند مگر آن که از کمی سن او ترسیدند»

و ابو عبیده جراح در پاسخ اعتراض علی علیه السلام گفت: «تو هنوز جوانی و مردم ریش سفید قوم را برگزیدند. البته اگر صبر کنی و عمری از تو سپری شود با توجه به فضائلی که داری و داماد پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم هستی آن گاه تو را انتخاب خواهند کرد.

بغض و کینه و حسادت به علی(ع)

بدون شک حسادت و کینه ای که نسبت به علی علیه السلام و بنی هاشم در دل قریش و بعضی قبایل دیگر بود، یکی از علل اصلی عدم توجه به سفارشات پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم محسوب می‌شود. در گفتگویی که بین عمر و ابن عباس صورت گرفته می‌توان به خوبی این امر را مشاهده کرد. عمر از ابن عباس می‌پرسد: چرا علی علیه السلام به ما ملحق نشد و همکاری نکرد؟ چرا قریش از خاندان شما جانبداری نکرد در حالی که پدرت عم پیامبر و تو خود پسر عم او هستی؟ ابن عباس گفت: نمی‌دانم، عمر گفت: ولی من می‌دانم و از دلیل آن آگاهم زیرا قریش مایل نیستند که اجازه دهند نبوت و خلافت در خاندان شما جمع شود. برای این که به این وسیله احساس غرور و شادمانی خواهید کرد.

در یک مورد عثمان به علی علیه السلام کینه‌های قریش را متذکر شد و گفت: «گناه من چیست که قریش تو را به جهت این که ۷۰ نفر از آنان را کشتی دوست ندارد».

حسکانی روایتی از علی علیه السلام نقل کرده که در این روایت حضرت به عمار می‌فرماید: «مصداق آیه {{قرآن|أَمْ یَحْسُدُونَ النَّاسَ عَلَی مَا آتَاهُمُ اللّهُ مِن فَضْلِهِ؛ بلکه به مردم برای آن چه خدا از فضل خویش به آنان عطا کرده رشک می‌ورزند)، ما هستیم».

عبدالفتاح عبدالمقصود نیز در این رابطه می‌نویسد: «قریش اگر امروز سروری را برای علی علیه السلام که برترین مردان خود بود نپذیرفت، دیروز هم برای برترین خلق برگزیده جهان نمی‌پذیرفت، منشأ آن همان سینه‌های پرکینه است. از دیگر عواملی که بغض و کینه نسبت به آن حضرت را تشدید می‌کرد شخصیت، ویژگی‌ها و سوابقی بود که افراد حاضر در سقیفه از علی علیه السلام در ذهن داشتند. عدالتی که از علی علیه السلام سراغ داشتند، برای بسیاری از افراد قابل تحمل نبود. به عنوان نمونه حضرت علی علیه السلام در سال ۱۰ هجری از طرف پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم مأمور شد به یمن برود..... هنگامی که علی علیه السلام از یمن به مکه بازمی‌گشت تا با رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم و مسلمانان در مراسم حج شرکت کند، آن حضرت از همراهیان خویش جدا شد و برای دیدار رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم جلوتر از آن‌ها به مکه آمد. مردی را به جای خود بر آن‌ها امیر ساخت. آن مرد نیز پس از رفتن علی علیه السلام حله‌ها یی را که از نجران آورده بودند، میان همراهان خود تقسیم کرد. چون به نزدیکی مکه رسیدند علی علیه السلام برای دیدار آن‌ها از مکه بیرون آمد. و مشاهده کرد که حله‌ها را پوشیده‌اند. به شدت ناراحت شد و به جانشین خویش اعتراض کرد و دستور داد حله‌ها را بیرون آورند و در بارها گذاشت.

این جریان سبب شد که لشکر علی علیه السلام به رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم شکایت کنند... رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: ای مردم از علی شکایت نکنید او در راه خدا سخت تر از آن است که کسی بتواند از او شکایت کند. حضرت زهرا سلام الله علیها فرمود: «علت این که علی علیه السلام را از حقش محروم و خلافت را از وی دور ساختند ترس آنان از شدت و سختی اش در راه حق و قدرت شمشیر و بی پروایی او در راه خدا بود».

بیعت عجولانه

به این نکته نیز باید توجه داشت که انتخاب ابوبکر در سقیفه با عجله و شتابزدگی خاصی انجام شد. عمر می‌گوید: «انتخاب ابوبکر امری عجولانه بود ولی خداوند شر آن را حفظ کرد.

سپس گفت: از این پس هر کس بدون مشورت مسلمین با کسی بیعت کند چنین بیعتی پذیرفته نیست و هر کسی این گونه رفتار کند باید کشته شود. مورخان نوشته‌اند هنوز اهل بیت علیهم السلام از غسل بدن پیامبر فارغ نشده بودند که علی و عباس سرو صدای مردمی را در مسجد شنیدند که درحال بیعت با ابوبکر بودند.

معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:

۱ تشیع در مسیر تاریخ، سید محمد تقی جعفری.

۲ نهج البلاغه.