عذاب شدن معبودان غیر از خدا

سؤال

بر اساس آیات ۲۲ و ۲۳ سوره صافات و آیات ۹۸ و ۹۹ سوره انبیاء، معبودان غیر از خدا عذاب خواهند شد. عذاب معبودانی مانند بت‌ها که جان ندارند چه فایده‌ای دارد؟ آیا این آیه شامل معبودانِ انسانی مانند فرعون نیز می‌شود؟ در این صورت با معبودانی مانند حضرت عیسی(ع) که با پرسیده‌شدن خود مخالف بودند یا در آن نقشی نداشتند چگونه برخورد خواهد شد؟

سوزاندن معبودان خیالی بت‌پرستان از آن جهت نیست که آن معبودان در این موضوع صاحب اختیار بوده‌اند و خداوند از این کار قصد عذاب آن‌ها را دارد، بلکه این امر به منظور عذاب و تحقیر مشرکان است. از این رو اشکال مذکور در سؤال مبنی بر جاندار نبودن آنها یا ظالمانه بودن این سوزانده شدن، به سادگی پاسخ داده خواهد شد. در ضمن از آیات قرآن استفاده نمی‌شود که معبودان بدون ادعا مانند حضرت عزیر، حضرت عیسی و غیره در آتش جهنم خواهند سوخت.

عذاب و تحقیر بت‌پرستان

به آتش انداختن بت‌ها که هم در آیات سوره انبیا و هم سوره صافات ذکر شده، نوعی عذاب برای بت پرستان و تحقیری برای افکار آنان می‌باشد. در تفسیر نمونه ذیل آیه ۹۸ از سوره انبیا آمده است: «اگر سؤال شود که انداختن بتها در جهنم چه فلسفه‌ای دارد، در پاسخ باید گفت: این خود یک نوع عذاب و مجازات است برای بت‌پرستان که ببینند در آتشی که از بتهای‌شان زبانه می‌کشد می‌سوزند، از این گذشته تحقیری است برای افکار آنها که به چنین موجودات بی‌ارزشی پناه می‌بردند.»

البته این در صورتی است که «ما تَعْبُدُونَ‏» در آیه «إِنَّکُمْ وَ مَا تَعْبُدُونَ مِن دُونِ اللَّهِ حَصَبُ جَهَنَّمَ أَنتُمْ لَهَا وَارِدُونَ»؛ به معنی معبودهای بی‌جان و بتهای سنگی و چوبی ترجمه شود (همانگونه که از کلمه «ما» استفاده می‌شود، زیرا «ما» غالباً برای موجود غیر عاقل است)، ولی اگر مفهوم آن را عام بگیریم، به گونه‌ای که شامل معبودانی از جنس انسان و جن و … شود، ورود این معبودهای جان‌دار در جهنم کاملاً واضح است؛ چرا که آن انسان‌ها و شیاطین در این معبود شدن و گمراهی دیگران شریک جرمند.

استثنای برخی معبودان

نکته‌ای که نسبت به آیات سوره انبیاء قابل ذکر است اینکه، خداوند در سه آیه بعد، یعنی آیه ۱۰۱ از این سوره می‌فرماید: «إِنَّ الَّذِینَ سَبَقَتْ لَهُمْ مِنَّا الْحُسْنی أُولئِکَ عَنْها مُبْعَدُونَ‏»؛ کسانی که از قبل، وعده نیک از سوی ما به آنها داده شده [مؤمنان صالح‏] از آن دور نگاهداشته می‌شوند. این آیه با آیات قبل از خود مرتبط بوده و به منظور خارج کردن معبودانی همچون حضرت عیسی و مریم و فرشتگان از عبارت «ما تَعْبُدُونَ‏» است زیرا این افراد هیچ دخالتی در معبود شدن‌شان ندارند و بلکه تا زنده بودند با آن مبارزه هم کرده‌اند، بنابراین منظور از عذاب شدن در آتش، معبودانی هستند که خودشان ادعای معبود بودن را داشتند مانند فرعون که ندای «انا ربکم الاعلی» را سر می‌داد.

توضیح اینکه گرچه ظاهر آیه ۱۰۱ این است که تمام مؤمنان راستین از عذاب جهنم دور نگهداشته می‌شوند، ولی برخی احتمال داده‌اند که این آیه اشاره به معبودانی همچون حضرت مسیح و مریم (علیهما السلام) است که بدون خواست آنها به وسیله گروهی عبادت شدند و از آنجا که آیات سابق می‌گفت: شما و خدایان‌تان وارد دوزخ می‌شوید و این تعبیر ممکن بود شامل امثال حضرت مسیح «ع» نیز شود، قرآن بلافاصله این جمله را به صورت یک استثناء بیان می‌کند که این گروه هرگز وارد دوزخ نخواهند شد.

پاسخ مرحوم طبرسی در تفسیر مجمع البیان به شبهه عذاب حضرت عیسی و مریم علیهما السلام متفاوت است. ایشان معتقدند که آیه مذکور شامل آن بزرگواران نمی‌شود؛ زیرا استعمال «ما» برای غیر عاقل است (حال آنکه این بزرگواران در شمار عقلاء هستند)، به علاوه اینکه مخاطب این آیه اهل مکه بوده و آنها نیز بت‌های بی‌جان را می‌پرستیدند.

بحث در مورد آیات سوره صافات نیز به همین قرار است. علامه طباطبایی در تفسیر المیزان ذیل آیات مذکور می‌فرمایند:

«از ظاهر جمله «وَ ما کانُوا یَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ» بر می‌آید که مقصود از آن معبودها همان بتهایی است که مشرکان می‌پرستیدند، چون ظاهر لفظ «ما» همین بت‌ها است، چون اگر فرشتگان یا جن یا خدایان بشری مراد بود، به جای «ما» می‌فرمود: «من»: یعنی «کسانی که» پس این آیه شریفه مانند آیه‏ «إِنَّکُمْ وَ ما تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ حَصَبُ جَهَنَّمَ» می‌باشد.

البته علامه نیز این احتمال را می‌دهند که مقصود از لفظ «ما» اعم از خدایان بی‌شعور و باشعور باشد و در نتیجه شامل فراعنه و نمرودها هم بشود، ولی بنا بر این احتمال هم، مفهوم «ما» شامل ملائکه و حضرت مسیح نمی‌شود، چون در جمله «إِنَّ الَّذِینَ سَبَقَتْ لَهُمْ مِنَّا الْحُسْنی أُولئِکَ عَنْها مُبْعَدُونَ» این دو طایفه استثنا شده‌اند.

با توجه به توضیحاتی که بیان شد، سوزاندن معبودان خیالی بت‌پرستان از این جهت نیست که این معبودان ساخته شده از سنگ و چوب مستحق عذاب هستند؛ چراکه روشن است که سنگ و چوب دارای اختیار و اراده نیست تا مورد عذاب واقع شود، بلکه مقصود از این کار عذاب مضاعف و تحقیر مشرکان است؛ از این رو اشکال مذکور در سؤال پاسخ داده خواهد شد.