تفسیر قرآن
تفسير قرآن را توضیح دهید؟
معنای لغوی و اصطلاحی
تفسير از واژه «فَسَرَ» به معناي روشن كردن و آشكار ساختن است. در اصطلاح، عبارت است از زدودن ابهام از لفظ مشكل و دشوار، كه در انتقال معناي مورد نظر، نارسا و دچار اشكال است. بنابر این تفاوت تفسير و ترجمه این است که، ترجمه در جايي است كه معناي لغوي لفظ روشن نيست. ولي تفسير آن است كه در عين روشن بودن معناي لغت، هم چنان ابهاماتی در معنای مقصود از الفاظ وجود دارد.[۱]
علامه طباطبايي می‌فرماید: «تفسير عبارت است از روشن كردن معاني آيات قرآن كريم و كشف مراد و مدلول آن ها.»[۲]
علل نيازمندي به تفسير
فقدان آگاهي
فهم قرآن كريم، منوط به برخورداري از علوم مختلف است. بررسي‌هاي قرآني و تاريخي نشان مي‌دهد كه حتی در زمان نزول، پاره‌اي از واژگان قرآني براي جمعي از مخاطبان قرآن مبهم بوده است. به عنوان مثال، هنگامي كه از ابوبكر معناي «كلاله» را پرسيدند، آن را نمي‌دانست و گفت: «به رأي خود مي‌گويم، اگر صواب باشد از خداست و اگر خطا باشد از من و شيطان است.» در پاره‌اي از موارد نيز، نا آگاهي از شرايط و اسباب نزول، معنا و مقصود از آيه را در هاله‌اي ابهام فرو مي‌برد و سبب نيازمندي به تفسير مي‌شود.
گاهی در قرآن، از استعارات و تشبيهات ظريفي استفاده شده است، كه بدون دانش كافي و تبحر نمي‌توان به مراد آن دست يافت. عدم آگاهي از مصداق در آيات و عدم آگاهي و مهارت كافي در فهم معناي الفاظ مشترك و شناخت قراين پيوسته و ناپيوسته آيات، مانند ارتباط آيات با يكديگر (سياق) و روايات ناظر به آيات، از جمله امور مهمی است که در تفسیر نقش دارد، و اکثر افراد آگاهی لازم را در این امور ندارند.[۳]
معارف بلند و الفاظ محدود
قرآن، در بيان مطالب، از حداقل الفاظ و جمله‌ها براي انتقال معاني استفاده كرده است. اين امر سبب شده است كه فهم بخشي از آيات نيازمند تأمّل و دقّت بيشتر براي پي بردن به مقصود خدا باشد و از اين رو ضرورت تفسير را ايجاب مي‌كند. مانند آياتي که از حقايق ماوراي اين جهان سخن مي‌گويد که براي پي بردن به آن، استفاده از علوم مختلف و تفسیر آن عبارات ضروری به نظر می‌رسد.
پراكندگي مطالب
يكي ديگر از ويژگي‌هاي قرآن كريم، آن است كه مطالب آن دسته‌بندي موضوعي ندارد، بلكه در هر صفحه‌اي از موضوعات متعدد و مطالب مختلفي سخن به ميان آمده است. تفسیر کمک می‌کند تا نظر قرآن در مورد موضوعی مشخص، فهمیده شود و در یک جا و با دسته بندی مناسب ارائه شود.
فاصله زمان با نزول قرآن کریم
هر چند گذشت زمان، از جهت پيشرفت‌هاي علمي و رشد استعداد ممكن است موجب روشن‌تر شدن معناي بعضي از آيات شود، ولي فاصله زماني از اموري است كه نياز به تفسير را تشديد مي‌كند، زيرا از يك سو احتمال تغيير معاني كلمات و فاصله گرفتن از اوضاع و شرايط زمان نزول آيات، آگاهي از مفاد استعمالي آيات در آن زمان و فهم معناي مراد از آن را مشكل نموده و از سوي ديگر، اختلاف نظرها و تشكيك‌ها و ترديدهايي كه به تدريج از طرف مفسّران و يا مغرضان، در مورد قرآن، مطرح مي‌شود، معاني مراد از آن را در هاله‌اي از ابهام قرار مي‌دهد.[۴]
آیات متشابه
وجود آیات متشابه در قرآن، نیاز به تفسیر را دو چندان می‌کند. قرآن وجود متشابهات در قرآن را تأیید می‌کند که این آیات باید با آیات محکم سنجیده شوند. در تمسک به ظاهر این آیات نیز باید دقت لازم برای جلوگیری از انحرافات اعتقادی صورت بگیرد. برای نمونه آیاتی که برای خداوند دست، و یا حواس ظاهری را معرفی می‌کنند لازم است، تفسیر و تأویل شوند.
روش‌های تفسیری
در تفسیر قرآن روش‌های مختلفی از جمله قرآن به قرآن، تفسیر روایی، تفسیر عقلی و تفسیر علمی به کار رفته است. مستند و يا مستنداتي كه مفسّران در فهم و تفسير آيات قرآن از آن بهره گرفته‌اند، «روش تفسیر»، نامیده می‌شود. نوع نگرش مفسر نیز در تفسیر قرآن، مؤثر است، چرا که تفسیر مطابق پیشینه و توانایی نویسنده، و گرایش او نگارش شده است. نگرش‌هایی چون فلسفی، کلامی، ادبی از این قبیل هستند.
مطالعه بيشتر
- زركشي، بدرالدين، البرهان في علوم القرآن، ج۲، بيروت: دار المعرفه، ۱۴۰۸.
- مباني و روش‌هاي تفسير قرآن، سازمان چاپ و انتشارات، ۱۳۶۸.
- معرفت، محمّد هادي، تفسير و مفسّران، ، جاوّل، قم: موسسه التمهيد. اوّل، ۱۳۷۹.