پیش نویس:مذهب ذکریای رازی: تفاوت میان نسخه‌ها
(ابرابزار) |
بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
{{شروع متن}}{{سوال}} | {{شروع متن}}{{سوال}} | ||
{{پایان سوال}}{{پاسخ}} {{پایان پاسخ}}'''زکریای رازی'''، دانشمند و فیلسوف بزرگ ایرانی قرن نهم میلادی، در زمینه‌های پزشکی، شیمی و فلسفه آثار برجسته‌ای از خود به جا گذاشت. او در مسائل دینی و مذهبی دیدگاه‌های انتقادی داشت و در کتاب‌هایی مانند | {{پایان سوال}}{{پاسخ}} {{پایان پاسخ}}'''زکریای رازی'''، دانشمند و فیلسوف بزرگ ایرانی قرن نهم میلادی، در زمینه‌های پزشکی، شیمی و فلسفه آثار برجسته‌ای از خود به جا گذاشت. او در مسائل دینی و مذهبی دیدگاه‌های انتقادی داشت و در کتاب‌هایی مانند «[[فیلسوف‌ها و دین]]» و «[[مقاله‌ای در نقد دین]]»، بسیاری از آموزه‌های دینی و معجزات مذهبی را با معیارهای عقلانی و علمی به چالش کشید. با وجود انتقادات شدید او از دین و مذهب، برخی منابع بر این باورند که رازی مسلمان بوده و حتی احتمالاً دیدگاه‌هایی نزدیک به مذهب شیعه داشته است. این شایعات که رازی [[ملحد]] بوده، با توجه به تأثیرات و گفته‌های مختلف، قابل تردید است و برخی معتقدند که او همچنان به اصول اسلامی پایبند بوده است. | ||
= زندگی‌نامه = | = زندگی‌نامه = | ||
زکریای رازی، یکی از بزرگ‌ترین دانشمندان و فیلسوفان ایرانی در دوران عباسیان بود. او در قرن نهم میلادی (قرن سوم هجری) در ری (که امروز تهران نام دارد) به دنیا آمد. رازی در ابتدا به طبابت پرداخته و در زمینه پزشکی، شیمی، و فلسفه دستاوردهای زیادی داشت. او به عنوان پزشک برجسته در دربار خلفای عباسی شناخته می‌شد و آثار پزشکی بسیاری از جمله کتاب | زکریای رازی، یکی از بزرگ‌ترین دانشمندان و فیلسوفان ایرانی در دوران عباسیان بود. او در قرن نهم میلادی (قرن سوم هجری) در ری (که امروز تهران نام دارد) به دنیا آمد. رازی در ابتدا به طبابت پرداخته و در زمینه پزشکی، شیمی، و فلسفه دستاوردهای زیادی داشت. او به عنوان پزشک برجسته در دربار خلفای عباسی شناخته می‌شد و آثار پزشکی بسیاری از جمله کتاب «[[الحاوی]]» را به رشته تحریر درآورد که یکی از مهم‌ترین کتب در تاریخ پزشکی اسلامی است. وی در فلسفه و نظریه‌های علمی، نگاه‌های نوآورانه‌ای داشت و او بیشتر به دنبال حقیقت علمی و فلسفی بود و در مسائل دینی و مذهبی نقدهایی به متون مقدس و باورهای مذهبی وارد می‌کرد. رازی در طول زندگی‌اش بسیاری از اندیشه‌های دینی و فلسفی عصر خود را به چالش کشید.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=تاریخ فلسفه اسلامی|سال=1379|نام=محمد|نام خانوادگی=مدرسی|ناشر=نشر نی|جلد=|صفحه=348|مکان=تهران}}</ref> | ||
== دیدگاه دینی ذکریای رازی == | == دیدگاه دینی ذکریای رازی == | ||
| خط ۱۳: | خط ۱۳: | ||
=== دیدگاه‌های او درمورد خدا === | === دیدگاه‌های او درمورد خدا === | ||
رازی در مورد خدا، به‌طور کلی، نظریات خاصی داشت. او خدا را به عنوان یک موجود آفریدگار می‌شناخت، اما معتقد بود که خداوند را نمی‌توان با روش‌های حسی و عقلانی به‌طور کامل درک کرد. این دیدگاه مشابه به دیدگاه‌های برخی از فلاسفه یونانی مانند افلاطون بود که بر جدایی خدا از دنیای مادی تأکید داشتند.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=زندگی و آثار زکریای رازی|سال=1395|نام=عبدالرحمن|نام خانوادگی=دیوبندی|ناشر=نشر دانشگاهی|جلد=|صفحه=253|مکان=تهران}}</ref> | رازی در مورد خدا، به‌طور کلی، نظریات خاصی داشت. او [[خداشناسی|خدا]] را به عنوان یک موجود آفریدگار می‌شناخت، اما معتقد بود که خداوند را نمی‌توان با روش‌های حسی و عقلانی به‌طور کامل درک کرد. این دیدگاه مشابه به دیدگاه‌های برخی از فلاسفه یونانی مانند [[افلاطون]] بود که بر جدایی خدا از دنیای مادی تأکید داشتند.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=زندگی و آثار زکریای رازی|سال=1395|نام=عبدالرحمن|نام خانوادگی=دیوبندی|ناشر=نشر دانشگاهی|جلد=|صفحه=253|مکان=تهران}}</ref> | ||
=== تأثیرات اندیشه‌های رازی بر فلسفه اسلامی === | === تأثیرات اندیشه‌های رازی بر فلسفه اسلامی === | ||
اگرچه رازی در زمینه دین و مذهب دیدگاه‌های انتقادی داشت، اما نمی‌توان انکار کرد که تأثیر زیادی در فلسفه اسلامی گذاشته است. انتقادات او از دین و مذهب باعث شد که برخی از فلاسفه اسلامی مانند ابوالحسن عامری و ابن سینا به‌طور مستقیم به نقد عقاید رازی بپردازند. علاوه بر این، آثار پزشکی او مانند «الحاوی» و | اگرچه رازی در زمینه دین و مذهب دیدگاه‌های انتقادی داشت، اما نمی‌توان انکار کرد که تأثیر زیادی در فلسفه اسلامی گذاشته است. انتقادات او از دین و مذهب باعث شد که برخی از فلاسفه اسلامی مانند [[ابوالحسن عامری]] و [[ابن سینا]] به‌طور مستقیم به نقد عقاید رازی بپردازند. علاوه بر این، آثار پزشکی او مانند «الحاوی» و «[[الطب]]» نیز نشان‌دهنده دیدگاه‌های علمی و تجربه‌گرایانه‌ای بودند که به نوعی به نقد باورهای دینی غیرعلمی در آن دوران اشاره داشتند.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=زندگی و آثار زکریای رازی|سال=1395|نام=عبدالرحمن|نام خانوادگی=دیوبندی|ناشر=نشر دانشگاهی|جلد=|صفحه=255|مکان=تهران}}</ref> | ||
== آثار و تأثیرات مذهبی == | == آثار و تأثیرات مذهبی == | ||
| خط ۲۸: | خط ۲۸: | ||
== جمع‌بندی == | == جمع‌بندی == | ||
با آن‌که در کتاب‌های مهم او مانند «الحاوی» عبارات فراوانی وجود دارد که مسلمان بودن او را تأیید می‌کند، اما گفته شد که زکریای رازی اظهار نظرهای خلاف مبانی اسلامی نیز داشت؛ برای نمونه؛ در کتاب | با آن‌که در کتاب‌های مهم او مانند «الحاوی» عبارات فراوانی وجود دارد که مسلمان بودن او را تأیید می‌کند، اما گفته شد که زکریای رازی اظهار نظرهای خلاف مبانی اسلامی نیز داشت؛ برای نمونه؛ در کتاب «[[فی نقض الادیان]]» که به او نسبت داده شد، آمده است چون همه افراد بشر مساوی‌اند، پیغمبران، مدعی مزیتی بر آنها نتوانند بود. معجزات پیغمبران فریب یا از افسانه‌های دینی است. تعالیم مذاهب، خلاف حقیقت است. مذاهب، یکی از علل جنگ‌هایی است که بشر را به نیستی می‌کشد. علاوه بر این؛ مذاهب، دشمن تفکر فلسفی و تحقیق هستند.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=تاریخ اجتماعی ایران|سال=1382|نام=مرتضی|نام خانوادگی=راوندی|ناشر=انتشارات نگاه|جلد=10|صفحه=133 و 134|مکان=تهران}}</ref> کتاب دیگری نیز با عنوان «[[مخاریق الانبیاء]]» به او نسبت داده شد که در آن به‌طور کلی با تمام ادیان، اظهار مخالفت شده است.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=تاریخ اجتماعی ایران|سال=1382|نام=مرتضی|نام خانوادگی=راوندی|ناشر=انتشارات نگاه|جلد=10|صفحه=135 و 136|مکان=تهران}}</ref> | ||
همچنین می‌گویند ابوحاتم رازی در برابر او در صدد دفاع از اصل نبوت برآمده و کتابی به نام «اعلام النبوة» نگاشته است.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=آشنایی با فرق تشیع|سال=1387|نام=مهدی|نام خانوادگی=فرمانیان|ناشر=مرکز مدیریت حوزه‌های علمیه|جلد=|صفحه=123 و 124|مکان=قم|سری=چاپ اول}}</ref> با تمام آنچه گفته شد ولی به دلایلی نمی‌توان گفت که زکریای رازی ملحد بوده است: | همچنین می‌گویند ابوحاتم رازی در برابر او در صدد دفاع از اصل نبوت برآمده و کتابی به نام «اعلام النبوة» نگاشته است.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=آشنایی با فرق تشیع|سال=1387|نام=مهدی|نام خانوادگی=فرمانیان|ناشر=مرکز مدیریت حوزه‌های علمیه|جلد=|صفحه=123 و 124|مکان=قم|سری=چاپ اول}}</ref> با تمام آنچه گفته شد ولی به دلایلی نمی‌توان گفت که زکریای رازی ملحد بوده است: | ||
'''الف.''' در ظاهر آثار باقی مانده از او که مسلّماً از تألیفاتش می‌باشد، عبارتی که مبیّن اعتقاد رازی به عدم نیاز به نبوّت و وحی و شریعت باشد، دیده نشد، بلکه بر خلاف آن، عبارات و کلمات زیادی در آنها وجود دارد که اعتقادش به اسلام را می‌توان از آنها برداشت کرد. تنها منبعی که برای شناخت این جنبه از اعتقادات رازی در دست است، کتاب | '''الف.''' در ظاهر آثار باقی مانده از او که مسلّماً از تألیفاتش می‌باشد، عبارتی که مبیّن اعتقاد رازی به عدم نیاز به [[نبوّت]] و وحی و شریعت باشد، دیده نشد، بلکه بر خلاف آن، عبارات و کلمات زیادی در آنها وجود دارد که اعتقادش به اسلام را می‌توان از آنها برداشت کرد. تنها منبعی که برای شناخت این جنبه از اعتقادات رازی در دست است، کتاب «[[اعلام النبوه]]» اثر ابوحاتم رازی (م ۳۲۲ق)<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=الاعلام|سال=1989|نام=خیرالدین|نام خانوادگی=زرکلی|ناشر=دارالعلم للملایین|جلد=1|صفحه=119|مکان=بیروت|سری=چاپ هشتم}}</ref> دانشمند اسماعیلی همزمان با زکریای رازی است.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=تاریخ اجتماعی ایران|سال=1382|نام=مرتضی|نام خانوادگی=راوندی|ناشر=انتشارات نگاه|جلد=10|صفحه=133 و 134|مکان=تهران}}</ref> البته، در این کتاب نامی از رازی نیست، بلکه موارد نقل قول شده منسوب به رازی با این جمله، «قال الملحد» بیان گشته است. | ||
'''ب.''' متفکران و محققان اسلامی بر این باورند که زکریای رازی ملحد نبوده و دانشمندی دیندار بوده است؛ حتی برخی معتقدند که محمد بن زکریا شیعه بوده است که در دام تهمت الحاد افتاد.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=فلاسفه الشیعه|سال=1367|نام=عبدلله|نام خانوادگی=نعمه|ناشر=سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی|جلد=|صفحه=315|مکان=تهران}}</ref> و درباره اقوالی که رازی را ملحد و بی‌دین معرفی می‌کنند، شک و تردید وجود دارد.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=فلاسفه الشیعه|سال=1367|نام=عبدلله|نام خانوادگی=نعمه|ناشر=سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی|جلد=|صفحه=315|مکان=تهران}}</ref> | '''ب.''' متفکران و محققان اسلامی بر این باورند که زکریای رازی [[ملحد]] نبوده و دانشمندی دیندار بوده است؛ حتی برخی معتقدند که محمد بن زکریا شیعه بوده است که در دام تهمت الحاد افتاد.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=فلاسفه الشیعه|سال=1367|نام=عبدلله|نام خانوادگی=نعمه|ناشر=سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی|جلد=|صفحه=315|مکان=تهران}}</ref> و درباره اقوالی که رازی را ملحد و بی‌دین معرفی می‌کنند، شک و تردید وجود دارد.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=فلاسفه الشیعه|سال=1367|نام=عبدلله|نام خانوادگی=نعمه|ناشر=سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی|جلد=|صفحه=315|مکان=تهران}}</ref> | ||
== منابع == | == منابع == | ||
نسخهٔ کنونی تا ۱۵ نوامبر ۲۰۲۴، ساعت ۱۳:۵۱
زکریای رازی، دانشمند و فیلسوف بزرگ ایرانی قرن نهم میلادی، در زمینه‌های پزشکی، شیمی و فلسفه آثار برجسته‌ای از خود به جا گذاشت. او در مسائل دینی و مذهبی دیدگاه‌های انتقادی داشت و در کتاب‌هایی مانند «فیلسوف‌ها و دین» و «مقاله‌ای در نقد دین»، بسیاری از آموزه‌های دینی و معجزات مذهبی را با معیارهای عقلانی و علمی به چالش کشید. با وجود انتقادات شدید او از دین و مذهب، برخی منابع بر این باورند که رازی مسلمان بوده و حتی احتمالاً دیدگاه‌هایی نزدیک به مذهب شیعه داشته است. این شایعات که رازی ملحد بوده، با توجه به تأثیرات و گفته‌های مختلف، قابل تردید است و برخی معتقدند که او همچنان به اصول اسلامی پایبند بوده است.
زندگی‌نامه
زکریای رازی، یکی از بزرگ‌ترین دانشمندان و فیلسوفان ایرانی در دوران عباسیان بود. او در قرن نهم میلادی (قرن سوم هجری) در ری (که امروز تهران نام دارد) به دنیا آمد. رازی در ابتدا به طبابت پرداخته و در زمینه پزشکی، شیمی، و فلسفه دستاوردهای زیادی داشت. او به عنوان پزشک برجسته در دربار خلفای عباسی شناخته می‌شد و آثار پزشکی بسیاری از جمله کتاب «الحاوی» را به رشته تحریر درآورد که یکی از مهم‌ترین کتب در تاریخ پزشکی اسلامی است. وی در فلسفه و نظریه‌های علمی، نگاه‌های نوآورانه‌ای داشت و او بیشتر به دنبال حقیقت علمی و فلسفی بود و در مسائل دینی و مذهبی نقدهایی به متون مقدس و باورهای مذهبی وارد می‌کرد. رازی در طول زندگی‌اش بسیاری از اندیشه‌های دینی و فلسفی عصر خود را به چالش کشید.[۱]
دیدگاه دینی ذکریای رازی
زکریای رازی به‌طور کلی در زمینه مسائل دینی به شدت انتقادی بود. او خود را به عنوان یک فیلسوف و دانشمند معرفی می‌کرد و عقایدش بیشتر به جای ایمان مذهبی، مبتنی بر خرد و تجزیه و تحلیل علمی بود. رازی در آثار خود، به ویژه در کتاب‌هایی چون «فیلسوف‌ها و دین» و «مقاله‌ای در نقد دین»، نظراتی را درباره مذهب و متون مقدس بیان کرده است که از دیدگاه‌های دینی عصر خود بسیار متفاوت بودند.[۲]
نقد مذهب و متون دینی
رازی به شدت از مذهب و متون مقدس انتقاد می‌کرد. او معتقد بود که باورهای دینی باید با عقل و تفکر منطقی سازگار باشند و بسیاری از آموزه‌های مذهبی را غیرعقلانی می‌دانست. در کتاب «فیلسوف‌ها و دین»، رازی بر این نکته تأکید می‌کند که دین نباید مانع پیشرفت عقلانی و علمی انسان‌ها باشد. او همچنین از اینکه برخی از آموزه‌های دینی با علم در تضاد هستند، ابراز نگرانی می‌کرد.[۳]
دیدگاه‌های او درمورد خدا
رازی در مورد خدا، به‌طور کلی، نظریات خاصی داشت. او خدا را به عنوان یک موجود آفریدگار می‌شناخت، اما معتقد بود که خداوند را نمی‌توان با روش‌های حسی و عقلانی به‌طور کامل درک کرد. این دیدگاه مشابه به دیدگاه‌های برخی از فلاسفه یونانی مانند افلاطون بود که بر جدایی خدا از دنیای مادی تأکید داشتند.[۴]
تأثیرات اندیشه‌های رازی بر فلسفه اسلامی
اگرچه رازی در زمینه دین و مذهب دیدگاه‌های انتقادی داشت، اما نمی‌توان انکار کرد که تأثیر زیادی در فلسفه اسلامی گذاشته است. انتقادات او از دین و مذهب باعث شد که برخی از فلاسفه اسلامی مانند ابوالحسن عامری و ابن سینا به‌طور مستقیم به نقد عقاید رازی بپردازند. علاوه بر این، آثار پزشکی او مانند «الحاوی» و «الطب» نیز نشان‌دهنده دیدگاه‌های علمی و تجربه‌گرایانه‌ای بودند که به نوعی به نقد باورهای دینی غیرعلمی در آن دوران اشاره داشتند.[۵]
آثار و تأثیرات مذهبی
زکریای رازی علاوه بر دستاوردهای علمی بزرگ خود در زمینه‌های پزشکی و شیمی، در زمینه فلسفه و نقد دین نیز آثار مهمی از خود به جا گذاشته است. او در آثارش به ویژه به نقد عقاید مذهبی و آموزه‌های دینی پرداخته است. این نقدها گاهی از جنبه‌ای عقلانی و گاهی از زاویه‌ای علمی صورت می‌گرفت.
کتاب "فیلسوف‌ها و دین"
یکی از مهم‌ترین آثار رازی که در آن به نقد مذهب پرداخته، کتاب "فیلسوف‌ها و دین" است. در این کتاب، رازی به نقد و بررسی فلسفه دین و جایگاه دین در زندگی انسان‌ها پرداخته و اعتقاد داشت که انسان باید دین را از دیدگاه عقلانی و فلسفی بررسی کند. او در این اثر به بحث‌هایی مانند معجزات، ارتباط انسان با خدا و مذهب به عنوان یک سیستم اجتماعی پرداخته است. رازی در این کتاب، در برابر بسیاری از عقاید مذهبی ایستاده و آنها را با معیارهای علمی و فلسفی مورد نقد قرار داده است.
مقاله در نقد دین
در کتاب "مقاله‌ای در نقد دین" (یا "رساله‌ای در نقد دین")، زکریای رازی به نقد متون مقدس و باورهای مذهبی می‌پردازد. او در این اثر نقدهایی جدی به قرآن و آموزه‌های اسلامی دارد و معتقد است که برخی از آیات قرآن و آموزه‌های دینی با عقل و تجربه انسانی سازگاری ندارد. این کتاب یکی از آثار جنجالی رازی به‌شمار می‌آید و تأثیر زیادی بر اندیشمندان بعد از او گذاشت.
جمع‌بندی
با آن‌که در کتاب‌های مهم او مانند «الحاوی» عبارات فراوانی وجود دارد که مسلمان بودن او را تأیید می‌کند، اما گفته شد که زکریای رازی اظهار نظرهای خلاف مبانی اسلامی نیز داشت؛ برای نمونه؛ در کتاب «فی نقض الادیان» که به او نسبت داده شد، آمده است چون همه افراد بشر مساوی‌اند، پیغمبران، مدعی مزیتی بر آنها نتوانند بود. معجزات پیغمبران فریب یا از افسانه‌های دینی است. تعالیم مذاهب، خلاف حقیقت است. مذاهب، یکی از علل جنگ‌هایی است که بشر را به نیستی می‌کشد. علاوه بر این؛ مذاهب، دشمن تفکر فلسفی و تحقیق هستند.[۶] کتاب دیگری نیز با عنوان «مخاریق الانبیاء» به او نسبت داده شد که در آن به‌طور کلی با تمام ادیان، اظهار مخالفت شده است.[۷]
همچنین می‌گویند ابوحاتم رازی در برابر او در صدد دفاع از اصل نبوت برآمده و کتابی به نام «اعلام النبوة» نگاشته است.[۸] با تمام آنچه گفته شد ولی به دلایلی نمی‌توان گفت که زکریای رازی ملحد بوده است:
الف. در ظاهر آثار باقی مانده از او که مسلّماً از تألیفاتش می‌باشد، عبارتی که مبیّن اعتقاد رازی به عدم نیاز به نبوّت و وحی و شریعت باشد، دیده نشد، بلکه بر خلاف آن، عبارات و کلمات زیادی در آنها وجود دارد که اعتقادش به اسلام را می‌توان از آنها برداشت کرد. تنها منبعی که برای شناخت این جنبه از اعتقادات رازی در دست است، کتاب «اعلام النبوه» اثر ابوحاتم رازی (م ۳۲۲ق)[۹] دانشمند اسماعیلی همزمان با زکریای رازی است.[۱۰] البته، در این کتاب نامی از رازی نیست، بلکه موارد نقل قول شده منسوب به رازی با این جمله، «قال الملحد» بیان گشته است.
ب. متفکران و محققان اسلامی بر این باورند که زکریای رازی ملحد نبوده و دانشمندی دیندار بوده است؛ حتی برخی معتقدند که محمد بن زکریا شیعه بوده است که در دام تهمت الحاد افتاد.[۱۱] و درباره اقوالی که رازی را ملحد و بی‌دین معرفی می‌کنند، شک و تردید وجود دارد.[۱۲]
منابع
- ↑ مدرسی، محمد (۱۳۷۹). تاریخ فلسفه اسلامی. تهران: نشر نی. ص. ۳۴۸.
- ↑ محمدی، علی (۱۳۹۰). نقد دین در آثار فلاسفه مسلمان. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی. ص. ۴۵۰.
- ↑ دیوبندی، عبدالرحمن (۱۳۹۵). زندگی و آثار زکریای رازی. تهران: نشر دانشگاهی. ص. ۲۵۲.
- ↑ دیوبندی، عبدالرحمن (۱۳۹۵). زندگی و آثار زکریای رازی. تهران: نشر دانشگاهی. ص. ۲۵۳.
- ↑ دیوبندی، عبدالرحمن (۱۳۹۵). زندگی و آثار زکریای رازی. تهران: نشر دانشگاهی. ص. ۲۵۵.
- ↑ راوندی، مرتضی (۱۳۸۲). تاریخ اجتماعی ایران. ج. ۱۰. تهران: انتشارات نگاه. ص. ۱۳۳ و ۱۳۴.
- ↑ راوندی، مرتضی (۱۳۸۲). تاریخ اجتماعی ایران. ج. ۱۰. تهران: انتشارات نگاه. ص. ۱۳۵ و ۱۳۶.
- ↑ فرمانیان، مهدی (۱۳۸۷). آشنایی با فرق تشیع. چاپ اول. قم: مرکز مدیریت حوزه‌های علمیه. ص. ۱۲۳ و ۱۲۴.
- ↑ زرکلی، خیرالدین (۱۹۸۹). الاعلام. چاپ هشتم. ج. ۱. بیروت: دارالعلم للملایین. ص. ۱۱۹.
- ↑ راوندی، مرتضی (۱۳۸۲). تاریخ اجتماعی ایران. ج. ۱۰. تهران: انتشارات نگاه. ص. ۱۳۳ و ۱۳۴.
- ↑ نعمه، عبدلله (۱۳۶۷). فلاسفه الشیعه. تهران: سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی. ص. ۳۱۵.
- ↑ نعمه، عبدلله (۱۳۶۷). فلاسفه الشیعه. تهران: سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی. ص. ۳۱۵.