کتاب سلیم بن قیس هلالی

سؤال

نظر علما در خصوص کتاب سلیم بن قیس هلالی چه می‌باشد؟

کتاب سلیم بن قیس، هم از ناحیه ائمه(ع) و هم از ناحیه علمای شیعه توثیق شده است. در کتاب مختصر بصائر الدرجات نقل شده است که کتاب سلیم بر امام سجاد(ع) عرضه شد و آن حضرت کتاب سلیم را تأیید و توثیق فرمودند و آن را صحیح دانستند و احادیث آن را تقریر فرمودند.

همچنین امام باقر(ع) این کتاب را تأیید کرده، فرمودند: این وصیت امیر المؤمنین علی(ع) و نسخه کتاب سلیم است که بر آبان قرائت کرده است.

علمای شیعه مانند: نعمانی در کتاب الغیبه احمد بن موسی آل طاووس در کتاب تحریر طاووسی علامه محمد تقی مجلسی (مجلسی اوّل) در کتاب روضه المتقین، شیخ حر عاملی در کتاب وسائل الشیعه، سید هاشم بحرانی در کتاب غایه المرام، علامه تفرشی در کتاب نقد الرجال، علامه محمد باقر مجلسی (مجلسی دوم) در کتاب بحارالأنوار علامه میرحامد حسین در کتاب عبقات الانوار، علامه خوانساری در کتاب روضات الجنات، محدث قمی در کتاب الکنی و الالقاب، علامه مامقانی در کتاب تنقیح المقال، علامه امینی در کتاب الغدیر، آیت الله مرعشی نجفی در حاشیه کتاب احقاق الحق تستری و… از کتاب سلیم بن قیس با عنوان معتبر، صحیح، از اصول مشهوره، مورد اعتماد قدمای علمای شیعه چون کلینی و صدوق و این که روایات آن با روایات صحیح و مورد وثوق تقویت می‌شود و… یاد و آن را تأیید کردند.

هم چنین علمای شیعه بحث‌های مفصلی در کتاب‌های خود در مورد اعتبار این کتاب انجام داده‌اند که از جمله آنها می‌توان به علمای زیر اشاره کرد:

۱. شیخ طوسی در کتاب الفهرست؛ ۲. نجاشی در کتاب الفهرست؛ ۳. نعمانی در کتاب الغیبه؛ ۴. مسعودی در کتاب الغیبه و الاشراف؛ ۵. حسن بن سلیمان حلی در مختصر بصائر الدرجات؛ ۶. ابن شهر آشوب در معالم العلماء؛ ۷. کشی (کتاب اختیار معرفه الرجال شیخ طوسی)؛ ۸. احمد بن طاووس در کتاب التحریر الطاووسی؛ ۹. علامه حلی در کتاب خلاصه الأقوال؛ ۱۰. محقق داماد در کتاب الرواشح السماویه؛ ۱۱. مجلسی اول در روضه المتقین؛ ۱۲. مجلسی دوم، در بحارالأنوار؛ ۱۳. علامه خوانساری در روضات الجنات؛ ۱۴. وحید بهبهانی در تعلیقه بر منهج المقال؛ ۱۵. محقق استر آبادی در منهج المقال؛ ۱۶. آیت الله بروجردی در نخبه المقال؛ ۱۷. فاضل تفرشی در نقد الرجال؛ ۱۸. شیخ حر عاملی در وسائل الشیعه؛ ۱۹. سید امین عاملی در اعیان الشیعه؛ ۲۰. شیخ آقا بزرگ تهرانی در الذریعه؛ ۲۱. محدث قمی در الکنی والالقاب؛ ۲۲. سید شرف الدین عاملی در مؤلف الشیعه فی صدر الاسلام؛ ۲۳. علامه مامقانی در تنقیح المقال؛ ۲۴. علامه امینی در الغدیر؛ ۲۵. علامه تستری در قاموس الرجال؛ ۲۶. آیت الله خویی در معجم رجال الحدیث.

این علما کتاب سلیم بن قیس را معتبر دانسته‌اند.

خلاصه بیان علمای شیعه مانند مجلسی اول و دوم و وحید بهبهانی و محقق خوانساری و… در مورد کتاب سلیم این است که بزرگان قدمای علمای شیعه مانند صدوق و کلینی و… بر این کتاب اعتماد دارند.

یکی از دلایل و قرائن اعتماد کتاب سلیم در نزد کلینی آن است که شیخ کلینی در هر بابی که در آن حدیثی از کتاب سلیم نقل می‌کند، حدیث سلیم را در اول آن باب‌ها می‌آورد؛ این در حالی است که کلینی احادیث را بر حسب صحت و وضوح مطلب آن بر دیگر احادیث مقدم می‌کند و احادیث ضعیف تر را در آخر هر باب می‌آورد.

شبهات و تردید و تشکیک‌هایی که در مورد کتاب سلیم مطرح می‌شود مربوط به ایرادی است که در کتاب رجال منسوب به ابن غضائری در مورد کتاب سلیم مطرح شده است. در این کتاب، کتاب سلیم جعلی دانسته شده و در آن از کتاب سلیم دو شاهد به عنوان جعلی بودن آن کتاب بیان شده است.

از علمایی که در کتاب‌های خود به رد و پاسخ شبهات مطرح شده پرداخته‌اند می‌توان به علمای زیر اشاره کرد:

۱. علامه مجلسی اوّل در روضه المتقین؛ ۲. میرزای استر آبادی در منهج المقال؛ ۳. فاضل تفرشی در نقد الرجال؛ ۴. شیخ حر عاملی در وسائل الشیعه؛ ۵. علامه مجلسی دوم در بحارالأنوار؛ ۶. وحید بهبهانی در تعلیقه بر منهج المقال؛ ۷. میر حامد حسین در استقصاء الافحام؛ ۸. سید خوانساری در روضات الجنات؛ ۹. علامه مامقانی در تنقیح المقال؛ ۱۰. سید محسن امینی در اعیان الشیعه؛ ۱۱. آیت الله خویی در معجم رجال الحدیث؛ ۱۲. شیخ تستری در قاموس الرجال.

جواب این اشکال که در رجال ابن غضائری مطرح شده این است که:

اولا: منسوب بودن کتاب رجال به ابن غضائری محل تردید است و این کتاب مشخص نیست که از تألیفات ابن غضائری باشد یعنی مؤلف آن غیر مشخص است و حتی برخی آن را نوشته مخالفان شیعه می‌دانند که به ابن غضائری نسبت داده‌اند.

ثانیا: رجال ابن غضائری به مضمون دو مطلب از کتاب سلیم اشاره و آن را مورد اشکال قرار داده است.

امّا محل مورد اشکال را در کتاب بیان نکرده که کجای کتاب سلیم است و حتی متن آن را هم نقل نکرده است؛ بنابراین رجال ابن غضائری فقط به صورت کلّی اشکال کرده و مورد مشخصی را بیان نکرده است و مواردی که احتمال می‌رود مراد از کلی گویی رجال ابن غضائری باشد کاملاً قابل پاسخ است و لذا چنین اشکالی اساساً مردود است.

ثالثا: کل احادیث کتاب سلیم در مورد دو موضوعی که رجال ابن غضائری بر آن اشکال کرده بر خلاف قول ابن غضائری است و چنین اشکالی در مورد اوّل اساساً در کتاب سلیم وجود ندارد و در مورد دوّم قابل توجیه است بنابراین چیزی که رجال ابن غضائری مطرح کرده ناشی از تصحیف رخ داده در برخی از نسخ کتاب سلیم است.

میر حامد حسین در کتاب استقصاء الافحام می‌نویسد: با جستجو در کتاب سلیم (از اوّل تا آخر آن) و ملاحظه کلمه به کلمه عبارات کتاب مشخص می‌شود که ایرادهای رجال ابن غضائری در کتاب سلیم موجود نیست.

رابعا: بر فرض آن که اشکال‌های مطرح شده در کتاب رجال ابن غضائری صحیح باشد، وجود دو اشکال هیچ ضرری به اعتبار اصل کتاب نخواهد زد. علامه مجلسی در کتاب بحارالأنوار می‌نویسد: اشکال (رجال) ابن غضائری موجب قدح کتاب نیست، زیرا کمتر کتابی وجود دارد که در آن مانند چنین تصحیف‌هایی موجود نباشد و بر یک محقق پوشیده نیست که در خود کتاب کافی و دیگر کتاب‌های معتبر نیز ممکن است چنین اشتباهات جزئی موجود باشد.

آیت الله خویی در کتاب معجم الرجال الحدیث می‌نویسد: اگر در کتابی یک یا دو مورد اشتباه موجود باشد، این دلیل بر جعلی بودن کل کتاب نخواهد بود در حالی که بیشتر کتاب‌ها خالی از اشکال نیستند حتی کتاب کافی که متقن‌ترین کتاب‌ها است.

بنابراین باید توجه کرد که علما از کتاب سلیم دفاع کرده آن را مورد اعتماد می‌دانند و اشکالات مطرح شده را یا اساساً باطل دانسته یا آن که موجب خدشه دار شدن صحت اصل کتاب نمی‌دانند و نهایتاً برخی اصل کتاب را مورد اعتماد و در موارد مشکوک، توقف می‌کنند (مانند علامه حلی در کتاب خلاصه الاقوال).

نکته ای که توجه به آن ضروری است این است که آیا نسخه ای که امروزه از این کتاب وجود دارد، همان نسخه اصلی کتاب سلیم بن قیس هلالی است. در این رابطه بیشتر باید تحقیق شود. سلیم بن قیس هلالی تابعی از یاران خالص امیرالمؤمنین بود. وقتی حجاج در پی قتل او برآمد او به سمت فارس فرار کرد و به دوستش آبان بن ابی عیاش پناه برد. وقتی نشانه‌های مرگ برای او آشکار گردید به آبان گفت تو بر من حقی داری مرگ من فرا رسیده… و سپس کتابی به او داد؛ بنابراین همه روایت‌ها از کتاب سلیم بن قیس از طریق آبان بن سلیم می‌رسد. این نسخه تکثیر شده و به دست سه نفر از اصحاب خاص و ثقه ائمه یعنی ابن ابی عمیر و حماد بن عیسی و عبدالرزاق بن همام می‌رسد و سپس این نسخه نقل شده تا به علامه مجلسی می‌رسد و ایشان تمام کتاب را در بحار الانوار نقل می‌کند.

اشکالات منتقدان به صحت و اعتبار کتاب

۱ـ اشکال سندی: همه سلسله راویان کتاب سلیم تا آبان بن عیاش صحیح و معتبر و مورد اعتماد است. امّا خود آبان از نظر بیشتر رجالیون شیعه و اهل سنت تضعیف شده. بنابراین او مورد اعتماد و ثقه نیست. امّا خود سلیم (قبل از آبان) و بقیه راویان (بعد از آبان) کاملاً مورد اعتمادند. در اینجا سه احتمال است یکی این که آبان ابتدا فاسدالمذهب بوده و سپس درست کار شده و آنچه روایت در قدح اوست مربوط به قبل از توبه اوست. دوم این که آبان با اینکه ضعیف و غیرقابل اعتماد است در برخی موارد درست عمل کرده و این مورد یکی از آن هاست و سوم این که دروغ گوست و این کتاب خود اوست که به سلیم نسبت می‌دهد. بر طبق دو احتمال اول که قائل هم دارد کتاب کاملاً معتبر است و بر طبق احتمال سوم کتاب از نظر سندی قابل اعتماد و معتبر نیست.

امّا در اکثر روایات کتاب سلیم، عمر بن اذنیه از آبان و او هم از سلیم نقل می‌کند. حال آبان روشن شد، امّا عمر بن اذنیه مورد وثوق رجالیون شیعه و اهل سنت است و کاملاً مورد اعتماد است بنابراین سلسله سند تا به ایشان کاملاً صحیح است. برخی فضلای معاصر احتمال می‌دهند که عمر بن اذنیه برای تقیه و حفظ جان خود کتاب را به آبان نسبت داده است ولی علمای رجال به آن اشاره نکرده‌اند.

۲ـ اشکال محتوایی

ابن غضائری آغازگر تشکیک در محتوای کتاب سلیم است که به دنبال آن حکم به جعلی و ساختگی بودن کتاب کرده امّا از میان همه کتاب فقط در دو مورد (روایت) اشکال یافته است. همه منتقدان کتاب نیز فقط این دو مورد را به عنوان اشکال مطرح کرده‌اند. و آن دو اشکال یکی موعظه محمد بن ابی بکر بر پدرش هنگام مرگ و دیگر تعداد امامان که در کتاب ۱۳ نفر محسوب شده. توضیح آن که:

الف) سلیم در کتابش نقل می‌کند که با محمد بن ابی بکر ملاقات کرده و محمد سخنان پدرش را که هنگام وفاتش گفته بود با تمام جزئیات به سلیم گفته است…

علامه مجلسی می‌گوید این خبر یکی از مسائلی است که سبب قدح کتاب سلیم شده زیرا محمد بن ابی بکر چنان‌که در اخبار شیعه و اهل سنت آمده در حجه الوداع (سال دهم هجری) به دنیا آمده لذا به هنگام مرگ پدرش دو سال و چند ماه داشت پس چگونه می‌توانست این سخنان را بر زبان آورد و آن حکایات را به یاد داشته باشد.

ب) اشکال دوم این که سلیم امامان را سیزده نفر شمرده است. در کتاب سلیم روایتی از رسول خدا آمده است: «خداوند یک نظر به ساکنان زمین کرد از میان آنان دو مرد را برگزید یکی من که مرا به رسالت مبعوث کرد و دیگری علی بن ابیطالب… خداوند بار دیگر نظری کرد و پس از ما (بعدنا) دوازده وصی از اهل بیت من برگزید و آنان را یکی پس از دیگری برگزیدگان امتم قرار داد.» بنابراین روایت بعد از پیامبر و علی ـ(ع) ـ دوازده امام می‌آیند که با حضرت علی ـ(ع) ـ سیزده امام می‌شوند.

الف

۱ـ این حدیث را شیخ صدوق و شیخ مفید و صفار و… در کتاب‌های خود آورده‌اند ولی هیچ‌کس به صرف آوردن این حدیث کل آن کتاب‌ها را زیر سؤال نبرده است. به ویژه این که این‌ها از طریق غیر از کتاب سلیم به سلیم بن قیس استناد کرده‌اند. یعنی از طریق سلسله راویان دیگر.

۲ـ بخش‌هایی از این حدیث طولانی در کتاب‌های بسیاری از دانشمندان شیعه و سنی آمده از جمله ابو الصلاح حلبی در تقریب المعارف، شیخ مفید در آمالی و کافیه، علامه بحرانی در مدینه المعاجز، عماد طبری در کامل بهائی، غزالی در سرّ العالمین، ابن جوزی در تذکره الخواص و… ولی این کتاب‌ها جعلی شمرده نشده است.

۳ـ برخی تولد محمد بن ابی بکر را هشتم یا نهم هجری می‌دانند در این صورت محمد هنگام مرگ پدر ۴ یا ۵ ساله بوده.

۴ـ علامه مجلسی احتمال داده که این جریان (اگر واقعیت داشته باشد) یکی از معجزاتی است که خدای سبحان برای امیرالمؤمنین آشکار کرده است که با آن سخنان حقانیت حضرت آشکار می‌شود.

۵ـ احتمال دارد تصحیف شده باشد یعنی به جای عبدالرحمن بن ابی بکر نام برادرش محمد بن ابی بکر را نسخه نویسان ثبت کرده باشند.

به هر حال پس از همه این توجیهات و احتمالات دروغ بودن این حدیث و جعلی بودن آن، از احتمال بیشتری برخوردار است. امّا بدیهی است که وجود یک حدیث معضل در یک کتاب باعث خدشه وارد کردن در همه کتاب و زیر سؤال رفتن اصل کتاب نمی‌شود زیرا اگر این‌طور باشد هیچ کتاب معتبری نخواهیم داشت.

ب: در باب ائمه ۱۳ گانه

۱ـ احتمال قوی هست که سهواً به جای «فاختار بعدی» نسخه نویسان و راویان «فاختار بعدنا» نوشته باشند خصوصاً که کتابت «نا» و «ی» در خط شبیه هم است. ضمن این که حدیث عیناً در جای دیگری از همین کتاب آمده و با عبارت صحیح «بعدی» ذکر شده است.

۲ـ طبق بیان انصاری زنجانی محقق کتاب سلیم در ۲۴ مورد در همین کتاب صریحاً و آشکار آمده که امامان دوازده نفرند. و این بیست و چهار مورد خود قرینه می‌شود که در این یک مورد اشتباهی رخ داده است.

۳ـ شهادت مسعودی مورخ قرن ۴ هجری به عقیده صحیح سلیم. او گفته «قطعیان به امامت دوازده نفرند که سلیم بن قیس هلالی حصرآنان در عدد دوازده را در کتاب خود آورده». از این سخن مسعودی و این که هیچ اشاره ای به حدیث مورد اشکال نمی‌کند این احتمال بر می‌آید که شاید این حدیث جعل یا تصحیف شده باشد.

۴ـ اگر در کتاب سلیم یک روایت این چنینی داریم در کتاب اصول کافی مرحوم کلینی ۵ روایت مشابه این داریم که امامان را به سیزده نفر رسانده است. مرحوم علامه شوشتری شماری از موارد مشابه را نقل کرده و گفته که این سوء تعبیر راویان است و سپس ۵ موردی را که در کافی آمده نقل کرده و تصحیف آن را توضیح داده است.

نتیجه

گرچه سند کتاب به جهت آبان بن ابی عیاش ضعیف است ولی همه مطالب و احادیث آن (جزء دو موردی که ذکر شد) درست است و در منابع صحیح حدیث موجود است. بنابر این حق در مورد این کتاب این است که چون شیخ صدوق، کلینی و شیخ طوسی و نعمانی و صفار و … از آن سخن گفته‌اند و این کتاب همواره به عنوان یک منبع مورد اعتماد شیعه شهرت داشته. اصل کتاب صحیح است امّا در آن تخلیط و تدلیس صورت گرفته است یکی روایت محمد بن ابی بکر که جعلی است و دیگری روایت تعداد ائمه که تصحیف و اشتباه در نسخه است؛ بنابراین کتاب سلیم قابل اعتماد است.

شیخ مفید گفته بدون تحقیق بر همه مطالب کتاب اعتماد نکنیم و در پذیرش محتوای آن، به قرائن و شواهد توجه کرده آن گاه قضاوت کنیم که صحیح است یا نه.