پیدایش تشیع در ایران

سؤال

پیدایش تشیع در ایران در چه زمانی صورت گرفت؟

.

فتح ایران و ورود تشیع

پس از فتح ایران به دست مسلمانان، قبایل عرب زیادی از جزیرة العرب و عراق به مناطق مختلف ایران مهاجرت کردند. در طول قرن اول و دوم قمری، شمار مهاجران عرب به ایران بسیار زیاد شد. این مهاجرت‌ها، به‌طور معمول، به شکل قبیله‌ای انجام می‌شد و برای ادامه فتوحات و تثبیت آنها، ترویج اسلام و گشایش اقتصادی از طریق گرفتن زمین در مناطق تازه فتح شده انجام می‌گرفت.

دربارۀ مهاجرت و سكونت اعراب به شهرهاى ايران در منابع تاريخ اطلاعاتی وجود دارد که ترکیب جمعیتی برخی شهرها را، از نظر حضور قبایل عرب در میان ایرانیان مشخص می‌کند. برای نمونه، در مورد خراسان آمده که در تمام شهرهاى خراسان اقوام عرب، از قبايل شمالی و جنوبی، حضور داشتند. همچنین، درباره ترکیب قومیتی اهالى شهرهایی چون شيروان، بوشنج، بخارا، قيروان، ری، نیشابور، مرو، حلوان، دينور، قزوين، نهاوند و کرج گفته شده که مخلوطى از عرب و عجم هستند. درباره شهر قم آمده است که غالب مردم آن عرب‌هاى قبيله مذحج و اشعری‌ها هستند.

گرایش‌های مذهبی، اعم از تشیع، اهل‌حدیث، اعتزال و...، همه از طریق عرب‌های مهاجر در ایران گسترش یافت. با حضور قبایلی چون هَمْدان، بنی‌عبدالقیس و اشعری‌ها، که از قبایل شیعه بودند، در بعضی از مناطق ایران گرایش شیعی در این مناطق رواج پیدا کرد.

نخستین شهر شیعه و تأثیر آن در رواج تشیع

قم نخستین شهری است که در ایران به تشیع گرایش پیدا کرد. پیشینه تشیع قم به ربع آخر قرن اول هجری بازمی‌گردد. مذهب مردم قم پیش از فتح این شهر توسط اعراب زرتشتی بوده است؛ این موضوع هم از بقایای برخی آتشکده‌های اطراف قم قابل اثبات است و هم از اشاراتی که در بعضی از منابع تاریخی درباره مذهب مردم قم قبل از اسلام آمده است.

رواج تشیع در قم ناشی از مهاجرت قبیله‌ای از عرب‌های یمنی به نام اشعریان از عراق عرب به قم است. نامدارترين‌ اشعريان‌ عراق عرب سعد بن‌ مالک بن‌ عامر اشعری و برادرش سائب بن مالک بودند. افراد این خاندان در عراق دارای گرایش شیعی بودند و در تحولات سیاسی آن سرزمین علیه امویان شرکت فعال داشتند. سائب‌ بن‌ مالک از بزرگان‌ شيعيان‌ كوفه‌ و از ياران‌ مختار بن‌ ابى‌‌عبيده ثقفى‌ بود و در سال ۶۷ق در جنگ با لشكر مصعب‌ بن‌ زبير كشته‌ شد. فرزندان‌ سعد و سائب‌ در سده اول قمری در امور سياسى‌ عراق‌ و ايران‌ و مبارزات‌ ضد اموی شركت‌ داشتند. پس‌ از قتل‌ محمد بن‌ سائب‌ در كوفه‌ به‌ دست‌ حجاج‌ بن یوسف ثقفی، فرزندان‌ او و ديگر اعضايی خاندان‌ اشعری تحت‌ تعقيب‌ و فشار حکومت قرار گرفتند و ناچار شدند تا عراق‌ را ترک کنند. قسمت عمده‌ای از آنان به شهر قم کوچیدند.

ورود اشعریان به قم باعث نفوذ و گسترش اسلام شیعی در آن شهر شد. نخستین كسی از اشعریان كه به ترویج تشیع در قم پرداخت موسی بن عبدالله بن سعد اشعری بود. اشعریان خیلی زود قم را به‌صورت یكی از پایگاه‌های تشیع در آوردند. آنان در تثبیت تشیع در ایران و ترویج تشیع در شهرهای اطراف قم، مانند کاشان، آوه و فراهان، تأثیرگذار بودند.

مهاجرت سادات و رواج تشیع

از دلايل عمد نفوذ تشيع در ايران مهاجرت سادات علوى به مناطق مختلف این سرزمین است. اين مهاجران عمدتاً شيعه بوده‌اند که گرایش‌های مختلفی چون زیدی و امامی داشتند و در رواج تشیع در ایران نقش قابل توجهی ایفا کردند. دلیل ورود آنان به ایران را چنین برشمرده‌اند:

• امنيتى كه در مناطق ايران بود يكى از عمده‌ترين دلايل مهاجرت سادات علوی به ايران بود. ايران نسبتاً دور از دسترس بنی‌امیه و بنی‌عباس، كه در شام و عراق مستقر بودند، قرار داشت.
• رفاهی که ممکن بود از پس این مهاجرت نصیب آنان شود؛ این دلیل از دلایل عمومی مهاجرت قبایل عرب به ایران بود.
• محبوبیتی که علویان در میان مردم ایران نسبت به خود احساس می‌کردند. ایرانیان به دلیل اینکه مهاجران از فرزندان پیامبر(ص) بودند، به آنان احترام مى‌گذاشتند.
• فشاری که از سوی کارگزاران خلافت در مناطق مختلف ایران بر مردم وارد می‌شد موجب دعوت آنان برای حضور مخالفان اصلی دستگاه خلافت، سادات علوی، برای حضور و قیام علیه این فرمانروایان می‌شد.
• پرهیزکاری و جوانمردی برخی سادات علوی که دوستی ایرانیان را برمی‌انگیخت. این موضوع ایرانیان را برای دعوت از آنان برای حضور در ایران تشویق می‌کرد.
• در برخی نواحی ایران قدرت‌های محلی ایرانی حفظ حیات خود را در پذیرش اسلام و اتحاد با سادات علوی، در مقابل قدرت‌های سنی مذهب وابسته به خلافت می‌دیدند. به همین دلیل، از آنان برای حضور و شراکت در قدرت دعوت می‌کردند.

زید بن علی بن الحسین پیش از قیام خود در سال ۱۲۲ق بر ضد امویان، دو نفر را به منظور فراهم آوردن نیرو به خراسان فرستاد، این نشان می‌دهد که برخی مناطق ایران آمادگی برای پذیرش دعوت شیعی داشته‌اند. بعد از شهادت زید در میان شیعیان خراسان حرکتی پدید آمد، آن‌ها عقیده خود را آشکار کردند و ظلم اموی‌ها را در حق آل‌رسول(ص) برای مردم بیان می‌کردند.

پس از کشته شدن زید، فرزندش یحیی از کوفه به ری آمد و بعد از مدتی توقف، به خراسان رفت. یحیی مدتی در خراسان به امید استفاده از نیروهایی که در آن نواحی گرایش شیعی داشتند، از این شهر به آن شهر می‌رفت.

در سال ۱۲۷ در فاصله میان قیام یحیی بن زید و روی کار آمدن بنی‌عباس، عبدالله بن معاویه خروج کرد و پس از مدتی بر شهرهای فارس، حلوان، فومن، اصفهان، ری، همدان، قم و اصطخر مسلط گردید، اما اندکی بعد حرکت او شکست خورد. حرکت او تا حد زیادی به نشر افکار شیعی در ایران کمک کرد.

مراحل گرایش به تشیع

گرایش به اهل بیت(ع) به دو صورت بوده است:

• گرایش کلی به سمت اهل بیت(ع): این گرایش از طریق داعیان عباسی اتفاق افتاد. همچنین توسط افرادی که شیعه نبودند اما در عراق پرورش یافته بودند و احادیثی در ستایش اهل بیت(ع) روایت می‌کردند. داعیان عباسی برای پیشبرد اهداف خود به اجبار عنوان کلی اهل بیت(ع) را تبلیغ کردند و از این راه، تشیع را در میان ایرانیان مطرح کردند.
• اعتقاد به امامت اهل بیت(ع): از طریق قبایل عرب به خصوص اشعری‌ها که به قم آمدند و تشیع اعتقادی ـ امامتی را به نقاط دیگر گسترش دادند. از دیگر قبایل شیعه‌ای که به ایران آمدند؛ بنی‌عبدالقیس و خزاعه را می‌توان نام برد.