فهرست کتاب‌های آموزشی ریاضیات در تاریخ حوزهٔ علمیه

سؤال

کتاب‌هایی که برای دروس ریاضیات، هندسه و نجوم (هیئت) در حوزه به عنوان کتاب مرجع مورد استفاده قرار می‌گرفته چه بوده است؟

آموزش علوم ریاضی، به ویژه حساب و هندسه و نجوم، برای حوزه‌های علوم دینی، به دلیل مناسبتی که این علوم با برخی از احکام فقهی دارند، اهمیّت داشت.

قبل از تفکیک و تخصصی شدن علوم عقلی و تجربی مراکز علمی منحصر در حوزه‌ها بود که دانش دوستان کتاب‌های علوم عقلی و نقلی را فرا می‌گرفتند پس از تأسیس دارالفنون تقریباً این علوم از حوزه‌ها جدا شد.

در طول سده‌های گذشته، صدها کتاب ارزشمند در این باره نوشته شده است. از مشهورترین متون درسی حوزه‌ها در این زمینه، می‌توان به آثار زیر اشاره کرد:

۱. هندسه: در این علم نظر علماء و حکماء از قدیم بر کتاب اصول اقلیدس صوری بوده است. خواجه نصیرالدین طوسی آن را تحریر و تنقیح کرده و این تحریر بین اهل تحصیل متداول بوده است. خواجه نصیرالدین طوسی، از ریاضیدانان برجسته شیعی است. وی، بیشتر آثار ریاضی دانان یونان را بازنویسی کرد و آنها را در اختیار مراکز علمی گذاشت. و این کتاب تا دوره معاصر تدریس می‌شد و اساتیدی مانند آیت الله حسن‌زاده آملی این کتاب را تحصیل کرده‌اند.

۲. علم حساب: در این علم کتاب شمسیه الحساب از نظام الدین حسن بن محمد نیشابوری و مفتاح الحساب غیاث الدین جمشید کاشانی در حوزه‌ها متداول بوده است. ولیکن در اعصار اخیر، کتاب خلاصه الحساب از مصنفات شیخ بهایی متداول گشته و تدریس می‌شده است.

در میان متاخرین، سید محمد علی شهرستانی (۱۲۸۰–۱۳۴۴ق) از فقهای نامدار شیعه، کتاب کنزالحساب را نوشت و مفتاح الحساب غیاث الدین را شرح کرد و خلاصه الحساب پس از تأسیس مراکز آموزشی جدید کنار گذاشته شد.

از آخرین اساتید علوم ریاضی، می‌توان به نام علامه رفیعی قزوینی، میرزا محمد تقی مدرس رضوی، میرزا عبدالرحمن مدرس، سید حسن مشکان طبسی، میرزا ابوالحسن شعرانی و حسن‌زاده آملی اشاره کرد.

۳. علم هیئت و نجوم: در میان دانش‌های ریاضی حوزه‌ها، به علم هیئت و نجوم بیشتر از شاخه‌های دیگر آن توجه شده است. در این علم، کتب مشهور و متداول زیر بین طلاب و تدریس می‌شده:

اول: رساله فارسی در هیئت، تصنیف علاءالدین علی بن محمد قوشچی است که در حوزه‌ها مورد توجه بود و تدریس می‌شد، به همین جهت این رساله مکرر در تهران و تبریز به چاپ رسیده است.

دوم: شرح ملخص، محمود چغمینی خوارزمی که معروف و متداول در حوزه‌ها بوده است. به همین روی این کتاب به کرات در تهران و هند و جاهای دیگر که حوزه‌ها رایج بود، به چاپ رسیده است.

سوم: تذکره، در علم هیئت که از مصنفات خواجه نصیرالدین طوسی می‌باشد. از جمله کتاب‌های مورد توجه حوزویان بوده است.

چهارم: المجسطی، از کتاب‌های معروف در علم هیئت که از قدیم مورد بحث بزرگان از علماء و حکماء بوده مجسطی نوشته بطلمیوس است و خواجه نصیرالدین آن را تهذیب و تحریر نموده و برتحریر مزبور جمعی شرح و حاشیه نگاشتند. این کتاب بیش از یک هزار سال محور بحث‌های ریاضی و نجومی در حوزه‌ها بود. ابن سینا به تلخیص آن همت گماشت و آن را در ضمن تعالیم شفا گنجاند و ابن رشد، ابن السمح و ابن الصلت آن را تلخیص کردند. مجسطی جزء نهایی‌ترین متون درسی حوزه بود. در حوزه علاوه بر متون مورد اشاره، شروح شان نیز گاهی تدریس و مورد توجه بود.

در مجسطی بیان اوضاع فلکیه به طریق استدلال و طرق استدلال در آن مبتنی بر کثیری از مسائل هندسه و ریاضی می‌باشد که آن را علماء ریاضی متوسطات نامیده‌اند که باید پس از تحصیل و تعلیم اصول اقلیدس و پیش از تعلیم مجسطی آن مسائل را دانست. (در حقیقت به عنوان مبانی بودند) و در استدلال در مسائل مجسطی محتاج به فهم و احضار آنها می‌باشند. رسائل متعلقه بمتوسطات که متوسط بین اصول اقلیدس و مجسطی است، به طبع رسیده و مورد تدریس و مباحثه اساتید بزرگوار بوده است.

و از جمله کتاب‌های درسی حوزه در علم نجوم کتاب تشریح الافلاک و نیز هفتاد باب شیخ بهائی، در طول سده‌های گذشته بوده‌اند.

اسطرلاب

یکی از علومی که در عصور قدیمه مورد بحث و دقت بزرگان از علماء و حکماء بوده و چند سال پیش در ایران به ویژه در حوزه تهران مورد توجه جمعی از دانشمندان فاضل بوده که به درس و تعلیم آن اشتغال داشتند، علم اسطرلاب می‌باشد.

از جمله کتاب‌هایی که متداول بین اهل تحصیل بوده، رساله بیست باب در فن اسطرلاب تصنیف خواجه نصیرالدین طوسی است. این رساله به فارسی است. و کتاب (استیعاب فی العمل بالاسطرلاب) از مصنفات حکیم بزرگ ابو ریحان بیرونی صاحب کتاب الاثارالباقیه می‌باشد.

البته کتاب‌های فراوان دیگری نیز در علوم عقلی و ریاضیات مورد توجه بوده که به همین میزان اکتفا شد.