خاتم بخشی امام علی(ع)

سؤال

جریان خاتم بخشی و دادن انگشتر درحال نماز به سائل توسط امام علی(ع) چگونه بود؟ این جریان چه امتیازی برای امام علی دارد؟

آیه ولایت و جریان خاتم بخشی، بنابر اتفاق مفسران درباره امام علی(ع) نازل شده است. در شأن نزول این آیه این چنین نقل شده است که سائلی وارد مسجد شد و درخواست کمک کرد، بعد از اینکه کسی به او توجه نکرد دست شکایت به خداوند بلند کرد که در همین هنگام امام علی(ع) با دست به او اشاره کرد و انگشتر خود را به او بخشید. بعد از این عمل آیه «انّما ولیکم الله…» نازل شد. با توجه به عبارت‌های «انّما» و «ولیکم»، و معنای انحصاری که از آیه برداشت می‌شود مشخص می‌شود، که این آیه در بیان ولایت و سرپرستی جامعه است، بنابر این آیه دلالت بر امامت و ولایت امام علی(ع) می‌کند. یکی از ویژگی‌هایی که از امتیازات خاص امام علی در این آیه شمرده می‌شود این است که با وجود اینکه ایشان در حال نماز و رکوع بود، اما این خاتم بخشی حضرت را از لحظه ای از خدا غافل نکرد، نشانه این امر تأیید عبادت مخلصانه امام علی توسط خداوند با نزول این آیه می‌باشد.

شأن نزول آیه

از جمله آیاتی که به اتفاق اکثر مفسران و اهل حدیث درباره امام علی(ع) نازل شده است آیه ﴿انما ولیکم الله و رسوله و الذین امنوا الذین یقیمون الصلوه و یؤتون الزکوه و هم راکعون﴾ سرپرست و رهبر شما تنها خدا است، و پیامبر او، و آنهایی که ایمان آورده‌اند و نماز را برپای دارند و در حال رکوع زکات می‌پردازند.» می‌باشد.

در شأن نزول آیه از عبدالله بن عباس چنین نقل شده است که ابوذر غفاری گفت: روزی از روزها با رسول خدا(ص) در مسجد نماز می‌خواندم، سائلی وارد مسجد شد و از مردم تقاضای کمک کرد ولی کسی چیزی به او نداد، او دست خود را به آسمان بلند کرد و گفت: خدایا تو شاهد باش که من در مسجد رسول تو تقاضای کمک کردم ولی کسی جواب مساعد به من نداد. در همین حال علی(ع) که درحال رکوع بود با انگشت کوچک دست راست خود اشاره کرد سائل نزدیک آمد و انگشتر را از دست آن حضرت بیرون آورد، پیامبر(ص) که در حال نماز بود این جریان را مشاهده کرد و هنگامی که از نماز فارغ شد، سر به سوی آسمان بلند کرد و چنین گفت: «خداوندا برادرم موسی از تو تقاضا کرد که روح او را وسیع گردانی و کارها را بر او آسان سازی و گره از زبان او بگشائی تا مردم گفتارش را درک کنند، و نیز موسی درخواست کرد هارون را که برادرش بود وزیر و یاورش قرار دهی و بوسیله او نیرویش را زیاد کنی و در کارهایش شریک سازی. خداوندا من محمد پیامبر و فرستاده توأم. سینه مرا گشاده کن و کارها را بر من آسان ساز از خاندانم علی را وزیر من گردان تا بوسیله او پشتم قوی و محکم گردد. ابوذر می‌گوید: هنوز دعای پیامبر(ص) پایان نیافته بود که جبرئیل نازل شد؛ و به پیامبر(ص) گفت بخوان، پیامبر(ص) فرمود چه بخوانم، گفت بخوان انما ولیکم الله و رسوله و الذین امنو…

البته این شأن نزول از طرق مختلف نقل شده که گاهی در جزئیات و خصوصیات مطلب با هم تفاوت دارند؛ ولی اساس و عصاره همه یکی یاست.

دلالت آیه بر ولایت امیر المؤمنین(ع)

این آیه که با کلمه «انما» که در لغت عرب به معنای انحصار می‌آید شروع شده و می‌گوید: ولی و سرپرست و متصرف در امور شما تنها خدا و پیامبر و کسانی که ایمان آورده‌اند و نماز را به پا می‌دارند و در حال رکوع زکات می‌دهند، می‌باشند شک نیست که رکوع در این آیه به معنی رکوع نماز است، نه به معنی خضوع، زیرا در عرف شرع هنگامی که رکوع گفته می‌شود. به همان معنی معروف آن یعنی رکوع نماز است؛ و همچنین کلمه «ولی» در آیه مورد بحث به معنای دوست و یاور و ناصر نیست زیرا ولایت به معنای دوستی و یاری کردن مخصوص کسانی نیست که نماز می‌خوانند و در حال رکوع زکات می‌دهند بلکه همه مسلمین باید همدیگر را دوست بدارند و به همدیگر کمک کنند. پس منظور از «ولی» در آیه فوق به معنی سرپرستی و رهبری می‌باشد.

بنابراین آیه از آیاتی است که دلالت بر ولایت و امامت علی(ع) می‌کند و از این رو به آیه ولایت معروف و مشهور می‌باشد. شأن نزول که در آیه ولایت ذکر شد علاوه بر کتب شیعه در کتابهای معتبر اهل سنت بطور گسترده ذکر شده است.

علی(ع) غرق در عبادت پروردگار

برخی مطرح نموده‌اند که با توجه به اینکه امام علی در حال نماز غرق در مناجات پروردگار می‌باشد تا جایی که تیر از پایش بیرون آوردند و او متوجه نشد، چگونه ممکن است صدای سائل را شنیده باشد و به او توجه پیدا کند؟

پاسخ این است که شنیدن صدای سائل و به کمک او پرداختن توجه به خویشتن نیست بلکه عین توجه به خدا است. علی(ع) در حال نماز از خود بیگانه بود نه از خدا، و بیگانگی از خلق خدا بیگانگی از خدا است، به عبارت دیگر پرداخت زکات در حال نماز انجام عبادت در ضمن عبادت است نه انجام یک عمل مباح در ضمن عبادت، بنابر این از آنجا که مقام امام علی(ع) و عظمت عبادت او (دادن انگشتر در حال نماز به سائل) در نزد خدا بسیار ارزشمند است لذا خداوند در شأن این عبادت این آیه را نازل کرد و او را به عنوان امام و سرپرست مسلمین بعد از پیامبر معرفی نموده است و ولایت و رهبری آن حضرت را در ادامه ولایت خویش و پیامبرش قرار داده است. پس آن عمل باید از اهمیت و جایگاهی بلندی برخوردار باشد که در برابر آن از خداوند چنین امتیازی دریافت می‌دارد.

مطالعه بیشتر

1. امامت در پرتو کتاب و سنت، مهدی سحاوی.
2. شیعه در اسلام، علامه طباطبایی.
3. امامت و رهبری، مرتضی مطهری.
4. اعتقاد ما، مکارم شیرازی.