سند آخرین بخش دعای عرفه

سؤال

قول صحیح در مورد سند بخش آخر دعای عرفه، که از اقبال الاعمال سیّد بن طاووس نقل شده، چیست؟

دعای عرفه شامل تتمه‌ای است که درباره ملحق بودن یا نبودن آن به دعا مباحثی مطرح است. در کتاب کفعمی این بخش نیامده، اما در اقبال سید بن طاووس ذکر شده است. محدث قمی در مفاتیح الجنان این مطلب را قبل از دعا بیان کرده است. در اصل ملحق بودن این بخش سند معتبری یافت نشده و سید محمد حسین طهرانی به نقل از علامه مجلسی آن را سخن صوفیان و جزو مناجات شیخ عطاء الله اسکندرانی می‌داند. جلال الدین همایی آن را نقل شده در کتاب الحکم العطائیه می‌داند. دلایل دیگری چون عدم سازگاری با متن دعا، شبیه بودن متن به سخنان عرفا و حکما و کاستی در متن آن موید قول به عدم ملحق بودن آن به دعای عرفه است.

بخش آخر دعای عرفه در منابع شیعی

بخش آخر دعا عرفه در اقبال سید بن طاووس آمده، ولی در کتاب بلد الامین کفعمی نقل نشده است. علامه مجلسی با وجود مقدم بودن سید بن طاووس و نزدیک بودن وی به زمان ائمه، نقل کفعمی را ترجیح داده و موافق روایت کفعمی دعای عرفه را ذکر نموده است. با تحقیق در سخنان علامه مجلسی مشخص می‌شود که مرحوم سید در کتاب مصباح دعا را بدون ذیل آورده است.

محدث قمی در مفاتیح الجنان اشاره می‌کند که این ذیل در کتاب اقبال سید بن طاووس ذکر شده است. آیت الله شبیری زنجانی در سخنرانی در مدرسه فیضیه اشاره به ذیل دعای عرفه کرده و بیان می‌کند: مرحوم جلال همایی در مولوی نامه این ذیل را از ابن عطاء الله اسکندرانی دانسته است.

علامه سید محمد حسین حسینی طهرانی، ضمن تأیید سخن علامه مجلسی که آن را از سخنان صوفیان دانسته، این قسمت از دعا را فقره نوزدهم و بیستم از سی و پنج فقره مناجات شیخ عطا الله اسکندرانی ذکر می‌کند. جلال الدین همایی در توضیح «إِلَهِي أَنَا الْفَقِير» بیان می‌کند که در تحقیقات خود عین این بخش از دعا را در کتاب «الحکم العطائیه» دیده‌ و مسلم می‌داند که در این باره خلط شده است.

بنابراین با توجه به عدم نقل کفعمی در بلد الامین و سید بن طاووس در مصباح الزائر و یافت نشدن این بخش در نسخه قدیمی اقبال به شهادت علامه مجلسی، شکی نیست که این ذیل از حضرت ابا عبدالله(ع) نبوده و از جملات صوفیانه ابن عطا الله اسکندرانی عارف مشهور قرن هفتم است.

مویدهای عدم ارتباط بخش آخر

علاوه بر دلایل گفته شده از منابع شیعی، مویدهای دیگری بر عدم ارتباط بخش آخر دعای عرفه با آن وجود دارد.

• عدم سازگاری نوع بیان این بخش از دعا با ادعیه صادره از معصومین(ع) به طوری که از تغییر لحن به خوبی فهمیده می‌شود.

• عبارات دعا، در بعضی موارد، شبیه به اصطلاحات اهل عرفان است و شاید توجه بیش از حد بعضی به این قسمت، این بوده که احساس کرده‌اند با اصطلاحات و کلمات فلاسفه و عرفا سازگارتر است. مانند این بخش «کَیْفَ أَتَوَسَّلُ إِلَیْکَ بِمَا هُوَ مَحَالٌ أَنْ یَصِلَ إِلَیْک».

• در این تتمه و ذیل دعا، حتی یک بار هم ذکر صلوات بر محمد و آل محمد نیامده است؛ در صورتی که روش ائمه(ع) بر این بوده، به ویژه در دعاهای مفصل و طولانی، حتی اگر در اوایل دعا نام پیامبر و آل ایشان نیامده و ذکر صلوات بیان نشده است، در اواسط و خاتمه مکرر نام محمد و آل او می‌آید؛ همین‌طور که در دعای عرفه سید الشهداء نیز چنین است ولی در تتمه نام پیامبر و آل او نیامده که این با دیگر دعا‌های مأثوره تفاوتی چشم‌گیر دارد.

• در هیچ جای دعا، از موقف حج و عرفه یاد نشده، در حالی که در دعای امام(ع) چندین بار به مناسبت، از آنها نام برده شده است.

چگونگی ورود بخش آخر به دعا

در گذشته کم و زیاد کردن در کتب حدیثی مانند اضافه کردن قسمت‌هایی در ردّ و ذمّ صوفیه به حدیقه الشیعه فراوان وجود داشته است. یعنی گاهی در دنباله روایات، شرح‌ها و بیان‌هایی نیز می‌آمد که در برخی موارد با روایت مخلوط می‌شد و عده‌ای تصور می‌کردند که آن قسمت روایت است.

معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر

• سیری در دعای عرفه امام حسین(ع)، علی رضا سید کباری، قم، آستانه مقدسه، ۱۳۷۴ش.

• شرح دعای عرفه، شیخ محمد علی بن شیخ ابو طالب زاهدی جیدانی اصفهانی (م ۱۱۸۱ق).

• شرح دعای عرفه، سید احمد فقیه امامی، (نسخه خطی).