دلیل استغفار معصومان(ع)

اگر پیامبران و امامان معصوم اند و هیچ‌گاه مرتکب گناه نمی‌شوند، دلیل آن همه گریه و استغفارشان چیست؟  گریه و استغفار پیامبران و امامان همواره یکی از فضایل والای آنان به شمار آمده، شگفتی پیروانشان را برانگیخته است. چنان‌که اندیشمندی یهودی، یحیی بن زکریا را با این ویژگی می‌ستاید که «کانَ یَبکی مِن غَیر ذَنب» و امیر مؤمنان علی (علیه السلام) در پاسخ می‌فرماید: آری، یحیی چنان بود؛ ولی محمد (صلی الله علیه وآله وسلم) به درجاتی بالاتر از آن دست یافت. یحیی بن زکریا در زمانی می‌زیست که نه جاهلیّتی وجود داشت و نه بتی در کار بود، ولی به محمّد (صلی الله علیه وآله وسلم) در سنّ کودکی و در میان بت پرستان و حزب شیطان، حکم الهی و فهم و آگاهی داده شد و هرگز گرایشی به بت‌ها در او پدید نیامد… آن حضرت نیز بدون آن که جرم و گناهی از او سر زده باشد از خشیت خدا چندان می‌گریست که جای گاه نمازش مرطوب می‌گشت. نیازی نیست که در این‌جا از چگونگی گریه‌های معصومان و ناله‌های شبانهٔ آنان بیش از این سخن بگوییم، زیرا: مادح خورشید مدّاح خَود است***که دو چشمم روشن و نامرمد است. آنچه باید بیش تر بدان بپردازیم این است که همین مسئله برخی را به تأمل در بارهٔ عصمت معصومان واداشته و گاه بهانه ای برای انکار آن به دست داده است. برای نمونه، سخن یکی از نویسندگان معاصر را هر چند سخن تازه ای نیست از نظر می‌گذرانیم: ]باید[ درکی معقول تر از عصمت به میان آید و پذیرفته شود که انسانی بی گناه وجود ندارد. همه با ابلیس درگیرند. همه محدودیّت و کاستی دارند و تعهّدشان در این حدّ است که مدام بخواهند به صورتی نسبی پیش بروند و خود را تعالی بدهند. انبیا(علیهم السلام) هم همواره در چالش اخلاقی و معنوی بودند و می‌کوشیدند. پیغمبر ما به گفته ی خود هر روز صد مرتبه توبه و استغفار می‌کرد: «انه لَیُغان عَلی قَلبی وَ انی لاستغفر اللّه کُل یَوم مأة مَرَّة». و بر اساس صریح آیات، گناهانی داشت که نیازمند آمرزش آن‌ها بود، آن همه راز و نیاز پر سوز و گداز از پیغمبر(صلی الله علیه وآله وسلم)و علی بن ابی طالب(علیه السلام) و علی بن الحسین(علیه السلام)که از گناهانشان می‌نالیدند، ادا و اطوار و نمایش برای دیگران نبود; واقعاً احساس گناه می‌کرده‌اند و در کار خود سازی و سلوک بوده‌اند. پس مردمان هم طبیعی است که گناه بکنند. گناه در طرح خلقت آدمی مندرج است و زندگی انسان در این سیاره، هرگز بدون گناه قابل تصوّر نیست. بنابراین، این همه مقدس مآبی و زهد فروشی نیز لازم نیست. به تعبیر حافظ: جایی که برق عصیان بر آدم صفی زد***بر ما چگونه زیبد دعوی بی گناهی؟ این جملات آکنده از سخنان حقی است که از آن، معنای باطلی قصد شده و به نتیجه ای نا میمون انجامیده است. ما نیز می‌پذیریم که «همه با ابلیس درگیرند»، اما بر این باوریم که معصومان در این درگیری همواره پیروز میدان بوده‌اند. اگر پیامبر اکرم از اسلام آوردن شیطان خود سخن می‌گوید، این نه بدان معنا است که شیطان از وسوسه نمودن آن حضرت دست برداشته، بلکه به معنای آن است که هیچ‌گاه به کام دل خود نرسیده است. آری، معصومان «همواره در چالش اخلاقی و معنوی بودند» اما به توفیق الهی هیچ‌گاه نلغزیدند. (وَ إِنْ کادُوا لَیَفْتِنُونَکَ عَنِ الَّذِی أَوْحَیْنا إِلَیْکَ لِتَفْتَرِیَ عَلَیْنا غَیْرَهُ وَ إِذاً لاَتَّخَذُوکَ خَلِیلاً * وَ لَوْ لا أَنْ ثَبَّتْناکَ لَقَدْ کِدْتَ تَرْکَنُ إِلَیْهِمْ شَیْئاً قَلِیلاً) ; و چیزی نمانده بود که تو را از آنچه به سوی تو وحی کردیم گم راه کنند تا غیر از آن را بر ما ببندی و در آن صورت تو را به دوستی خود بگیرند. و اگر تو را استوار نمی‌داشتیم قطعاً نزدیک بود کمی به سوی آنان متمایل شوی . این نکته نیز قابل پذیرش است که «آن همه راز و نیاز پر سوز و گداز... ادا و اطوار و نمایش برای دیگران نبوده، واقعاً احساس گناه می‌کرده‌اند». اندیشمند بزرگ شیعه، مرحوم اربلی (متوفای ۶۹۲ هـ ق) یکی از کسانی است که بر این حقیقت تأکید ورزیده و به گفته ی خود، با تأمل در آن و با عنایات امام موسی بن جعفر(علیه السلام) به نتایج ارزش‌مندی دست یافته است. گناهی که معصومان راه گریزی از آن ندارند و برای جبران آن ناله سر می‌دهند، آلودگی به محرّمات الهی نیست; بلکه هر که در آن درگه مقرّب تر است، معیار دقیق تری را برای سنجش تخلّفات خود در نظر می‌گیرد و چیزی را گناه می‌شمارد که دیگران به سادگی از کنار آن می‌گذرند. با مثالی ساده به روشنی مطلب می‌افزاییم: بسیارند کسانی که از قضا شدن نماز واجب شان اندوهی به خود راه نمی‌دهند و کم نبوده‌اند تقوا پیشه گانی که از به جا نیاوردن نمازی مستحبّی ناله سر داده‌اند و این زنجیره هم چنان ادامه دارد و هیچ‌گاه پایان نمی‌پذیرد. هر چه بر معرفت و محبّت ره رو راه خدا افزوده گردد، بار سنگین تری بر دوش خود احساس می‌کند و بیش از پیش بر کوتاهی خود در انجام وظیفه، آن چنان‌که شایسته ی پروردگار است، پی می‌برد. سخن را با کلامی از مرحوم اربلی که از زاویه ای دیگر بر احساس گناه معصومان نظر انداخته است، پایان می‌دهیم: پیامبران و امامان ـ که سلام خدا بر آنان باد ـ همواره در یاد خدا به سر می‌بردند و در بالاترین مراتب قرب الهی ره می‌سپردند و پیوسته در این اندیشه بودند که مبادا لحظه ای از یاد او غافل گردند. پس هر گاه اندکی از این مرتبه ی والا فروتر می‌آمدند و از سر نیاز به اموری هم چون خوردن و آشامیدن، روابط زناشویی و یا حلّ و فصل مسائل اجتماعی روی می‌آوردند، این را گناهی بزرگ برای خویش می‌شمردند. استغفار و توبه ی آنان نیز از چنین اعمالی بوده که خودداری از آن‌ها شایسته ی محبّان و مقرّبان درگاه الهی است. بر این اساس است که پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله وسلم) می‌فرماید: «حَسَناتُ الابرار سَیِّئاتُ المُقرَّبین»; چه بسا اعمالی که برای نیکان، پسندیده و برای مقرّبان، ناپسند است.