فهرست شروح صحیفه سجادیه

سؤال

چند نمونه از شرح‌هایی که تا کنون بر صحیفه سجادیه نگاشته شده را نام ببرید و اجمالاً معرفی کنید.

فهرست شروح صحیفه سجادیه فهرستی است از شروح و تعلیقه‌های مفصل یا مجمل، کامل یا ناقص، فارسی یا عربی با رویکردها و روش‌های متفاوت که بر کتاب صحیفهٔ سجادیه نگاشته شده‌اند. آقابزرگ تهرانی (۱۲۹۳-۱۳۸۹ق)، کتاب‌شناس و فهرست‌نگار شیعه، حدود ۴۷ شرح بر صحیفهٔ سجادیه را فهرست کرده است. ابوالحسن شعرانی در مقدمهٔ ترجمه و شرح خود بر صحیفهٔ سجادیه از ۳۲ شرح و تعلیقه بر صحیفهٔ سجادیه یاد کرده است. بررسی دورهٔ زمانی نگارش این شروح و تعلیقات نشان می‌دهد که بیشتر آنها در دورهٔ صفویه نگاشته شده‌اند.

شروح پیش از صفویه

حاشیهٔ ابن ادریس بر صحیفهٔ سجادیه

از میان شروح متعدد صحیفهٔ سجادیه، شروح کمی از دوران پیش از صفویان (۹۰۷-۱۱۴۸ق) باقی مانده است. از جمله این شروح می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

شرح الصحیفة

شرح الصحیفه شرحی عربی که به‌صورت تعلیقات مختصر توسط ابن ادریس حلی (درگذشتهٔ ۵۹۸ق)، فقیه مشهور شیعه، نگاشته شده است. این شرح اولین و قدیمی‌ترین شرح موجود صحیفه سجادیه به‌شمار می‌رود. مؤلف در تعلیقات خود عموماً معانی لغات مشکل را بیان کرده است.

شرح الصحیفة

یا الفوائد الشریفة فی شرح الصحیفة، شرحی عربی به‌صورت تعلیقات که توسط تقی‌الدین کفعمی (۸۴۰-۹۰۵ق)، صاحب کتاب مصباح، نگاشته شده است. کفعمی در کتاب بلدالامین خود تمام متن صحیفه را نقل کرده و حاشیه‌هایی توضیحی و لغوی بر آن افزوده و آن را الفواید الشریفة فی شرح الصحیفة نامیده است. در آخر آن نیز فهرستی از کتب دعا را درج کرده است. پس، الفواید الشریفة حاشیه‌ای جداگانه بر صحیفه نیست، بلکه قسمتی از بلدالامین کفعمی است. کفعمی غیر از این حاشیه، شرح دیگری نیز بر صحیفه داشته که از این شرح کامل‌تر و معروف‌تر بوده است. این شرح به الفواید الطریفه موسوم بوده که تاکنون نسخه‌ای از آن شناسایی نشده است.

شروح دوران صفویه و پس از آن

دوران حکومت صفویان دوران اوج نگارش شرح بر صحیفهٔ سجادیه بوده است. در این دوران، شروح صحیفه از نظر کمی و کیفی رشد قابل توجهی می‌کنند. از میان این شروح می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

الحدیقة الهلالیة

الحدیقة الهلالیة شیخ بهایی

الحدیقة الهلالیة شرح عربی مزجی از شیخ بهایی (۹۵۳-۱۰۳۱ق) بر دعای چهل و سوم صحیفه سجادیه است. دعای چهل و سوم صحیفه دعایی است که امام سجاد(ع) آن را به هنگام دیدن هلال ماه می‌خوانده است. شیخ بهایی در این شرح به توضیح نکات نحوی، دقایق لغوی و مسائل نجومی مندرج در دعا پرداخته است. این کتاب بخشی از شرح کاملی است بر صحیفه با نام حدائق الصالحین که شیخ بهایی در دست تألیف داشته است. در این شرح هر یک از دعاها را در حدیقه‌ای با نام خاصی قرار داده است؛ مانند الحدیقة الاخلاقیة (شرح دعای مکارم الاخلاق) و الحدیقة التحمیدیة (شرح دعای اول صحیفه). از میان این حدیقه ها امروز فقط حدیقهٔ هلالیه در دست است. شیخ بهایی نگارش این شرح را در قزوین آغاز کرده و آن را در ابتدای جمادی الآخر ۱۰۰۳ق در کاظمین به پایان رسانده است.

حاشیة الصحیفة السجادیة

حاشیة الصحیفة السجادیة شرح عربی مختصر بر صحیفه سجادیه از میرداماد (درگذشتهٔ ۱۰۴۱ق) مشتمل بر بحث‌های لغوی و فلسفی است. در این شرح مطالبی هم در زمینه‌های رجالی و علوم هیئت آمده که میرداماد در این قسمت‌ها تفصیل بیشتری به مطالب خود داده است. این شرح شامل توضیح و بیان نکات و دقایق کلمات صحیفه سجادیه است. میرداماد این شرح را بعد از سال ۱۰۲۳ق، که سال اتمام کتاب دیگرش السبع الشداد بوده، نگاشته است.

شرح الصحیفة السجادیة

شرح الصحیفة السجادیة شرح عربی ادبی، توضیحی، عرفانی و کلامی مفصلی بر صحیفه سجادیه از مؤلفی مجهول است. این شرح بعد از سال ۱۰۴۲ق نگاشته شده است؛ زیرا مؤلف آن دربارهٔ کتابی صحبت می‌کند که مصنف آن، فیض کاشانی (۱۰۰۷-۱۰۹۱ق)، آن را در سال ۱۰۴۲ق تألیف کرده است. همچنین، شارح مطالب بسیاری را از شیخ بهایی نقل می‌کند. مؤلف این شرح شناخته نشده، اما در عطف نسخه از آن واقف نسخه، سید کاظم عصار (۱۲۶۳-۱۳۵۳ش)، فقیه و فیلسوف و استاد دانشگاه تهران، آن را به میرزا حسن لاهیجی، فرزند فیاض لاهیجی (درگذشتهٔ ۱۰۷۲ق) و صاحب کتاب شمع الیقین، نسبت داده است. برخی محققان دلیلی برای رد یا تأیید این نظر نیافته‌اند. آقابزرگ تهرانی از شرح سه جلدی مبسوط و ناتمام میرزا حسن لاهیجی بر صحیفه سجادیه یاد کرده است.

ریاض العابدین فی شرح صحیفة زین العابدین

ریاض العابدین فی شرح صحیفة زین العابدین شرح ترجمهٔ فارسی مختصری بر صحیفهٔ سجادیه که توسط یکی از شاگردان شیخ بهایی به نام بدیع الزمان قهپایی هرندی نگاشته شده است. شارح این شرح را به نام شاه صفی صفوی (حکومت ۱۰۳۸-۱۰۵۲ق) نگاشته است و آن را به تاریخ شعبان سال ۱۰۴۳ق به‌پایان رسانده است. قهپایی بعد از دیپاچهٔ کتاب مختصری در آداب دعا ذکر می‌کند، سپس به شرح و تبیین اسناد صحیفه می‌پردازد. او در شرح خود تمام جملات ادعیه را بیان می‌کند و پس از آن به توضیح لغات و تنقیح معانی آنها می‌پردازد.

التحفة الرضویة فی شرح الصحیفة السجادیة

التحفة الرضویة فی شرح الصحیفة السجادیة شرح مبسوطی به زبان عربی که به نام شاه عباس دوم صفوی (حکومت ۱۰۵۲-۱۰۷۷ق) نگاشته شده است و در آن فقط دو دعای اول صحیفه شرح شد. شارح قاضی بن کاشف‌الدین محمد اردکانی یزدی است که کتاب خود را بعد از ۱۰۵۷ق نگاشته است. آقابزرگ تهرانی این شرح ناتمام را شرحی نفیس خوانده است. شارح ابتدا قصد داشت شرح صحیفه خود را زبان عربی بنگارد، اما پس از شرح دو دعا تصمیم می‌گیرد، برای نفع عموم مردم از دقایق و اسرار شرح خود، منتخبی از شرح عربی خود را به فارسی برگرداند. اما ظاهراً هر دو شرح او ناتمام مانده و از شرح فارسی فقط یازده دعا شرح شده است.

ریاض العارفین فی شرح صحیفة سید الساجدین

ریاض العارفین فی شرح صحیفة سید الساجدین شرحی به زبان عربی که، به جز مقدمهٔ صحیفه، تمام ۵۴ دعای صحیفه ضمن آن شرح شده است. شارح شاه‌محمد بن محمد دارابی عارف و تذکره‌نویس دورهٔ صفوی و از شاگردان شیخ بهایی و ملاصدرا (۹۷۹-۱۰۴۵ق) بوده است. او شرح خود را ۱۰۸۳ق در بنگالهٔ هند به‌پایان برده و در ۱۱۱۴ق، پس از ورود به اصفهان، به شاه سلطان حسین صفوی (حکومت ۱۱۰۵-۱۱۳۵) تقدیم کرده است. ریاض العارفین شرحی مزجی و مفصل بر صحیفهٔ کامله است. در این کتاب شرح هر دعا ضمن عنوان روضه آمده است. شارح ضمن شرح خود به نکات نحوی، جنبه‌های لغوی و ادبی و اختلاف نسخ اهتمام داشته است.

حدائق الصالحین

حدائق الصالحین شرح عرفانی مفصلی به زبان عربی بر صحیفهٔ سجادیه نگاشتهٔ غلام‌رضا بن عبدالعظیم کاشانی است. مؤلف در شرح خود هر دعا را ضمن یک حدیقه شرح کرده است. او پس از دیباچه کتاب مقدمه‌ای مشتمل بر پنج فایده در مورد صحیفهٔ سجادیه آورده است. سپس، حدیقه‌ها را آغاز کرده و گویا موفق نشده بیش از یازده حدیقهٔ از آن را تألیف کند. از اشارات مؤلف روشن می‌شود که این شرح را بین سال‌های ۱۰۹۹ تا ۱۱۱۰ قمری نگاشته است.

شرح الصحیفة السجادیة

شرح الصحیفة السجادیة شرح مفصلی به زبان عربی که سید نعمت‌الله جزایری (۱۰۵۰-۱۱۱۲ق) آن را در روزگار جوانی خود نگاشته است. جزایری بعداً این شرح راه با عنوان نورالانوار فی شرح کلام خیرالاخیار تلخیص کرده است.

ریاض السالکین فی شرح صحیفة سید الساجدین

ریاض السالکین فی شرح صحیفة سید الساجدین مشهورترین و مفصل‌ترین شرح صحیفهٔ سجادیه به زبان عربی که نوشتهٔ سید علی‌خان حسینی مدنی شیرازی (درگذشتهٔ ۱۱۲۰ق) است. مؤلف این شرح را در هنگام اقامت دوازده‌ساله‌اش در هندوستان، به سال ۱۰۹۴ق، آغاز کرده و در سال ۱۱۰۶ق به‌پایان رسانده است. او شرح خود را به آخرین پادشاه صفوی، شاه سلطان حسین، تقدیم کرده است. سید علی‌خان سلسلهٔ روایت خود از صحیفهٔ سجادیه را از طریق شیخ بهایی به شیخ طوسی (۳۸۵-۴۶۰ق) رسانده است.

ریاض السالکین دارای ۵۴ روضه است که هر یک دربرگیرندهٔ شرح یک دعا از صحیفه است. شارحْ متن هر دعا را از شرح خود جدا کرده و هر شرح را با خطبه‌ای کوتاه آغاز کرده است. مؤلف در ابتدای شرح هر دعا تمام لغات متن را توضیح داده و پس از آن شرح مفاهیم دعا را در ذیل عناوینی چون «هدایة»، «تبصرة» و «تنبیه» آورده است. ریاض السالکین بهترین شرح صحیفهٔ سجادیه قلمداد شده است. این شرح حاوی معارف سودمندی در دانش‌های مختلفی چون لغت، صرف، نحو، بلاغت، حدیث، کلام، فلسفه و عرفان است که مؤلف از منابع مختلف گردآورده و برای شرح دعاهای صحیفه از آنها سود جسته است. الگوی ساختاری و روشی سید علی‌خان در شرح خود بر صحیفه شرح نهج البلاغهٔ ابن ابی‌الحدید بوده است.

ریاض السالکین از زمان تألیف همواره مورد توجه عالمان و فقیهان شیعه بوده و آنان در مباحث خود در علوم مختلف به آن استناد کرده‌اند. این کتاب در روزگار مؤلف به امر شاه سلطان حسین صفوی توسط مترجمی ناشناس به فارسی ترجمه شده است.

شفاء الصدور فی شرح زبور

شفاء الصدور فی شرح زبور شروح مفصل توضیحی بر صحیفهٔ سجادیه به زبان فارسی از سید عبدالرحیم بن محمد حسینی موسوی شهرستانی است. مؤلف در شرح خود ابتدا قسمتی از دعا را نقل می‌کند، سپس ذیل عناوین «بدان که» و «تحقیق» توضیحات لازم را در چند مقاله یا مطلب می‌آورد. او در انتها تحت عنوان «مؤلف گوید» نظر خود را ابراز می‌کند. شهرستانی این شرح را به نام شاه سلطان حسین صفوی نگاشته است.

آمال العارفین فی شرح صحیفة سید الساجدین

آمال العارفین فی شرح صحیفة سید الساجدین شرح مزجی بسیار مفصلی به زبان عربی بر صحیفهٔ سجادیه که میرزا عبدالوهاب بن محمدصالح برغانی قزوینی آن را نگاشته است. این شرح با در نظر گرفتن نظرات سید علی‌خان مدنی در ریاض السالکین و نقل احادیث و نظرات فلاسفه و عرفای معروف و بحث دربارهٔ آنها نگاشته شده است. شارح در کتاب برای پیوند دادن مبانی فلسفی با اعتقادات دینی تلاش کرده است. نسخهٔ منحصر به فرد این شرح در کتابخانهٔ آیت‌الله مرعشی نجفی در قم نگهداری می شود. این نسخه مشتمل بر شرح سه دعای اول صحیفهٔ سجادیه است که نگارش آن در ۱۲۹۱ق به پایان رسیده است. از وجود دیگر مجلدات این شرح اطلاعی در دست نیست.

شروح دوران معاصر

در دوران معاصر هم شروح مختصر و مفصل فراوانی بر صحیفهٔ سجادیه نگاشته شده است. از جمله این شروح می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

صحیفهٔ سجادیه

صحیفهٔ سجادیه شرح فارسی صحیفهٔ سجادیه میرزا ابوالحسن شعرانی (۱۲۸۱-۱۳۵۵ش)، فیلسوف و فقیه شیعه، که با ترجمه دعاها و مقدمهٔ او همراه است. شعرانی در مقدمهٔ شرح خود به مباحثی چون حقیقت دعا، جایگاه آن در فرهنگ دینی شیعه، کیفیت دعا، کتاب‌های اصلی دعا در میان شیعیان، دعا از منظر حکمای اسلامی، دعای ملحون (همراه با غلط) و غیر مأثور (نقل‌نشده از معصوم)، چیستی صحیفهٔ کاملهٔ سجادیه، شروح و حواشی و کتاب‌های مربوط به صحیفه و اسناد صحیفه می‌پردازد.

شعرانی شرح خود بر دعاهای صحیفه را به اختصار در انتهای متن و ترجمهٔ دعاها آورده است. این شروح، که تعلیقاتی بر برخی مواضع صحیفه است، دارای درون‌مایه‌هایی مختلف است؛ درونمایه‌هایی رجالی، کتاب‌شناسانه، لغوی، تفسیری، روایی، تاریخی، کلامی، فلسفی و عرفانی که شعرانی با توجه به تسلطش بر علوم مختلف اسلامی توانسته در شرح خود از آنها بهره گیرد.

شهود و شناخت

شهود و شناخت ترجمه و شرح فارسی صحیفهٔ سجادیه از حسن ممدوحی کرمانشاهی (۱۳۱۸-۱۳۹۹ش) که در سال ۱۳۸۱ش منتشر شده است. این شرح صورت نگارشی و تکمیل‌شدهٔ درس‌های شرح صحیفهٔ سجادیه مؤلف در رادیو معارف بوده است. این شرح با مقدمهٔ عبدالله جوادی آملی در چهار جلد به‌چاپ رسیده است. روش مؤلف در شرح خود چنین است که هر دعا را به چند قسمت تقسیم می‌کند و، پس از ترجمهٔ هر قسمت، به شرح مختصر و بیان نکاتی، که از نظرش برجسته می آمده، می‌پردازد.

روش مؤلف در شرح خود برگرفته از فضای آموزشی خاص او در حوزهٔ علمیهٔ قم در دوران معاصر و تحت تأثیر روش خاص استادان او چون سید محمدحسین طباطبایی (۱۲۸۱-۱۳۶۰ش)، حسن حسن‌زادهٔ آملی (۱۳۰۷-۱۴۰۰ش) و جوادی آملی است. این روش تلفیقی از رویکردی عقلی به قرآن و سنت اسلامی از دریچهٔ فلسفهٔ صدرایی و عرفان ابن عربی (۵۶۰-۶۳۸ق) است. در مقدمهٔ کتاب، مؤلف منابع خود در شرح صحیفه را، به جز قرآن کریم و تفاسیر قرآن و منابع روایی، کتاب‌های فلسفی و عرفان نظری مرجع چون شفاء ابن سینا (۳۷۰-۴۲۸ق)، فصوص الحکم و فتوحات مکیه ابن عربی، اسفار اربعهٔ ملاصدرا و تمهید القواعد ابن ترکه اصفهانی (درگذشتهٔ ۸۳۵ق) بر شمرده است.

تفسیر و شرح صحیفه سجادیه

تفسیر و شرح صحیفه سجادیه شرحی است بر صحیفهٔ سجادیه به قلم حسین انصاریان، مبلغ و نویسندهٔ معاصر، که در پانزده جلد همهٔ دعاهای صحیفه را شرح کرده است. این شرح صورت گسترش‌یافتهٔ شرح هفت جلدی دیگری از حسین انصاریان بر صحیفه، با نام دیار عاشقان، است. این کتاب با تقریظ محمدتقی جعفری (۱۳۰۲-۱۳۷۷ش)، فیلسوف معاصر شیعه، در سال ۱۳۸۹ش به‌چاپ رسیده است.

این کتاب درون‌مایهٔ اخلاقی و عرفانی (با نظرگاه خاص نویسنده دربارهٔ عرفان اسلامی) دارد. نویسنده مطالب را با اتکا به آیات، روایات، اشعار و حکایات تبیین کرده است. در مقدمهٔ ناشر دلیل نگارش این شرح کمبود شروح کامل بر صحیفهٔ سجادیه و تغییر زمانه و نیاز به ارائهٔ تفسیری روزآمد از معارف قرآن و اهل‌بیت(ع) عنوان شده است. انصاریان فکر نگارش شرح بر صحیفه را ناشی از عنایت الهی بر خود در شب میلاد رسول خدا(ص) و امام صادق(ع) بر می‌شمرد.

انصاریان در ابتدای شرح خود، به‌طور مفصل، به مباحثی مقدماتی چون شرح زندگی امام سجاد(ع)، حقیقت دعا و اسناد صحیفهٔ سجادیه می‌پردازد. جلد چهاردهم و پانزدهم این کتاب به نمایه‌های تخصصی کتاب اختصاص دارد.