اسراف در قرآن

سؤال

موضع قرآن درباره پرهیز از اسراف چیست؟

اسراف حرام و از رفتارهای مذموم در قرآن است. در آیات زیادی درباره پرهیز از آن سخن گفته شده است. اسراف به معنای از حد خارج شدن است که در قرآن بیشتر در معنای هزینه اموال و مصرف بیش از اندازه آمده است. هرچند در معانی دیگر که نشان دهنده خارج شدن از اعتدال است هم آمده است.

مسرفین در قرآن شدیدا مذمت و نکوهش شدند و در کنار دروغگویان افرادی هستند که هدایت نمی شوند و خداوند آنان را دوست نمی دارد.

معنای اسراف

«اسراف به معنی تجاوز از حد و معیار در هر کاری است که از انسان سر بزند. و گاهی به خروج از اعتدال در مقدار خرج و مال و زمانی هم به چگونگی بذل مال و مورد آن اطلاق می‌شود.»

بر پایه شواهد فراوان در قرآن و حدیث، اسراف به هرگونه تجاوزکاری و زیاده‌روی گفته می‌شود. و عملی است که مورد خشم و انزجار خداوند متعال قرار می‌گرد. در قرآن کریم واژه «اسراف» و مشتقات آن ۲۳ مرتبه بکار رفته است که در هر مورد، مفهومی ویژه دارد. در برخی موارد مقصود از اسراف جنبه‌های اخلاقی، عقیدتی و تجاوز از حدود الهی است، و در مواردی جنبه مالی را شامل می‌شود.

كلمه" اسراف" كلمه بسيار جامعى است كه هر گونه زياده روى در كميت و كيفيت و بيهوده‏‌گرايى و اتلاف و مانند آن را شامل می‌شود.

اسراف در مال و زیادی‌روی در مصرف

از مهمترین معانی اسراف در قرآن، زیاده‌روی در مصرف مال و هزینه آن است به صورتی که از حد اعتدال خارج شود. در قرآن پس از ذکر نعمت‌هایی مانند باغ‌ها و میوه‌ها و زیتون و خرما و انار و... می‌گوید اسراف نکنید. مفسران گفته‌اند استفاده از اين ميوه‌‏ها و غلات از آن حدى كه براى معاش شما صالح و مفيد است تجاوز مكنيد، درست است كه شما صاحب آن هستيد و ليكن نمی‌توانيد در خوردن آن و بذل و بخشش از آن زياده‌روى كنيد، و يا در غير آن مصرفى كه خدا معين نموده به كار بزنيد مثلا در راه معصيت خدا صرف نماييد. و همچنين فقيرى كه از شما می‌‏گيرد نمی‌‏تواند در آن اسراف نموده مثلا آن را تضييع كند. در جای دیگر قرآن می‌فرماید بخورید و بیاشامید اما اسراف نکنید. مفسران گفته‌اند در خوردن و نوشيدن از حد ميانه‌روى خارج نشويد.

تبذیر

در آیه‌ای انفاق بیش از حد را هم اسراف نامیده است. وقتی انفاق از حد خارج شود نسبت به انفاق‌شونده و انفاق‌کننده هر دو عوارض سوء و زیانبار خواهد داشت؛ به این جهت است که قرآن مجید وقتی در آیه ۶۷ از سوره فرقان ویژگی‌های مؤمنان و بندگان واقعی را برمی‌شمارد؛ یکی از آن ویژگی‌ها را این گونه معرفی می‌فرماید:«کسانی هستند که هرگاه انفاق کنند نه اسراف می‌کنند و نه سخت‌گیری، بلکه در میان این دو اعتدالی دارند.». برخی آیه ۱۴۱ سوره انعام را در مورد اسراف در انفاق می‌دانند.

اسراف در غیر مال

آیه ۸۱ اعراف. آیه ۵۵ نمل. آیه ۲۸ کهف.

قرآن تجاوز و انتقام‌جوئی در قتل را مردود دانسته و در سوره اسراء آیه ۳۳ می‌فرماید: «اما در قتل اسراف نکنید.» یعنی برای قتل یک نفر، یک نفر را به قتل برسانید آن هم از روی حق.

در قرآن اسراف در نفس هم آمده است که به معنای تعدى بر نفس و جنايت كردن و ارتكاب گناه است‏.

کسی که از نظام اعتدال خارج می‌شود و با ارتکاب گناه و معصیت از حریم انسانی خود تجاوز می‌کند اسرافکار است. خداوند متعال می‌فرماید:

هر نوع گناه، اسراف و تجاوز از حد فطری و طبیعی انسان است که با ارتکاب آن از مسیر اعتدال بیرون می‌رود و به راه زوال و نیستی کشانده می‌شود و این درست خلاف آن هدف عالی است که انبیای الهی برای آن مبعوث شده‌اند. قرآن در این باره در سوره مائده آیه ۳۲ می‌فرماید: «و رسولان با دلایل روشن به سوی بنی‌اسرائیل آمدند، اما بسیاری از آنها بر روی زمین تعدی و اسراف کرده‌اند».

جایگاه مسرف

اسراف کردن آثار زیانباری در افراد می‌گذارد از جمله:

۱. خشم الهی: اسراف‌کار چون تعادل و توازن اقتصادی جامعه را برهم می‌زند، از رحمت خدا به‌‌دور و گرفتار خشم خدا می‌شود؛ همان گونه که در قرآن آمده است: ﴿إِنَّهُ لاَ یُحِبُّ الْمُسْرِفِینَ؛ خداوند اسرافکاران را دوست نمی‌دارد.﴾(انعام:۱۴۱)

۲. محرومیت از هدایت: نسبت به اسرافکاران می‌فرماید: ﴿إِنَّ اللَّهَ لَا یَهْدِی مَنْ هُوَ مُسْرِفٌ کذَّابٌ؛ همانا خداوند کسی را که اسرافکار و دروغگوست هدایت نمی‌کند.﴾(غافر:۲۸)

۳. هلاکت: اسراف از هر نوعی که باشد انسان را به نابودی می‌کشد. قرآن مجید این حقیقت را در سوره انبیا آیه ۹۶ چنین بیان می‌فرماید: «ما به وعده خویش وفا کردیم و آنها و هر که را خواستیم نجات دادیم و مردم مسرف را هلاک کردیم»

۴. کیفر اخروی: کیفر کسانی که از حدود الهی تجاوز کرده و اوامر و نواهی خدا را نادیده گرفته باشند، تنها فقر و تنگدستی در دنیا نیست بلکه عذاب اخروی نیز در انتظار آنان است. قرآن مجید در این باره در سوره طه آیه ۱۲۷می‌فرماید: «این چنین جزا می‌دهیم کسی را که اسراف کند و ایمان به آیات پروردگارش نیاورد، عذاب آخرت شدیدتر است» و در جای دیگر می‌فرماید: ﴿وَأَنَّ مَرَدَّنَا إِلَی اللَّهِ وَأَنَّ الْمُسْرِفِینَ هُمْ أَصْحَابُ النَّارِ؛ و به یقین بازگشت ما در قیامت به سوی خداست؛ به راستی که مسرفان اهل دوزخند.﴾(غافر:۴۳)

آیه ۸۳ یونس. آیه ۳۱ دخان. آیه ۱۲ یونس. آیه ۲۷ اسرا.

مطالعه بیشتر

• تفسیر موضوعی، جامعه در قرآن، آیت الله جوادی آملی.

• وسائل الشیعه، ج۲۱، باب استحباب اقتصاد و در نفقه.