خلق عظیم پیامبر(ص)

سؤال

خلق عظیم در آیه ۴ سوره قلم درباره پیامبر یعنی چی؟

خدواند، پیامبر اسلام را دارای «خُلُق عظیم» معرفی کرده که آن‌را به دارنده بهترین اخلاق انسانی دانسته‌اند. پیامبر را دارنده صفات اخلاقی مانند صبر، گذشت، عفو، استقامت بر حق و تدبیر امور بر مقتضای عقل معرفی کرده‌اند. پیامبر همچنین از صفات بد اخلاقی نیز دور بوده است. برخی محققان بروز همین اخلاقیات پیامبر را مصداق «خلق عظیم» را همان دین تفسیر کرده‌اند.

متن آیه

﴿ وَإِنَّكَ لَعَلَىٰ خُلُقٍ عَظِيمٍ

و راستى كه تو را خويى والاست.

قلم:۴

﴾

معنای خُلُق عظیم

خُلُقْ (بر وزن افق) مفرد است، و با خُلق (بر وزن قفل) يك معنى دارد. به طورى كه از مفردات راغب استفاده مى‌شود با خَلْقْ (بر وزن حَلْق) ريشه مشترك دارد؛ منتها خَلْق به صفات ظاهرى گفته مى‌شود، و خُلْق و خُلُق به صفات درونى. بعضى از ارباب لغت «خُلْق» و «خُلُق» را به معنى دين و طبيعت و سجيّه تفسير كرده‌اند و آن را صورت باطنى انسان مى‌دانند.

سجایای اخلاقی

یکی از توصیف‌های برجسته پیامبر(ص) در قرآن خلق عظیم است. مهمترین تفسیر از خلق عظیم، سجایای اخلاقی است که استقامت بر حق، وسعت سخاوت، تدبير امور، مدارا، تحمل بر مصائب، تواضع، عفو و اغماض‏ را شامل می‌شود.

خلق عظیم پیامبر برای این است که اجتماع مكارم اخلاق در او وجود دارد. مفسران خلق عظیم را متخلّق به اخلاق اسلام و طبع بزرگ، صبر بر حق و بخشش وسيع و تدبير امور بر مقتضاى عقل‏، و گذشت و بخشودن كوشش در يارى مؤمنين و ترك حسد و حرص و امثال اين صفات مذمومه نیز معنا کرده‌اند. و همینطور برخی خلق عظیم را دین معرفی کرده‌اند.

عایشه: هر كه را خدا به خُلق عظيم ستايد، از ديگرى در مدح او چه آيد.

علامه طباطبایی خلق عظیم را به معنای سجاياى اخلاقى دانسته است. و گفته‌اند خلق عظیم به معنای تحمل قومی است که دیگران نمی‌توانند آن را تحمل کنند. برخی خلق عظیم را به حسن خلق و خوش رفتاری و نرمی در رفتار تعبیر کرده‌اند. در رساله قشیریه در معنای خُلق عظیم آمده كه جفاى خَلق در او اثر نكند پس از آن که حق‌ را بشناخت. ابو سعيد خرّاز گويد خُلق آن است كه وی را هيچ همّت نباشد جز خداوند.

اخلاق اجتماعی پیامبر(ص)

شهید مطهری می‌گوید این آیه بیشتر ناظر به اخلاق اجتماعی پیغمبر است. و معتقد است اخلاقی را که ناشی از عظمت روح باشد می‌گویند اخلاق عظیم. یعنی استقامت‌ها، تحمل شداید، صبرها، حلم‌ها، گذشت‌ها. خدا پیغمبر را به سبب عکس‌العمل‌هایی که در مقابل کفار و مشرکین از خود بروز می‌داد به خلق عظیم یاد می‌کند.

پيامبر به تصريح قرآن از نظر نرمش و انعطاف، آنجا كه بايد رهبر از خود گذشت و نرمش نشان دهد در حدّ اعلاى اين شيوه اخلاقى بود. وحى الهى، يكى از علل پيروزى پيامبر را عطوفت و مهربانى او مى‌شمرد و مى‌فرمايد: ﴿به سبب رحمت خداست كه تو با آنها اينچنين خوشخوى و مهربان هستى. اگر تندخو و سخت‌دل مى‌بودى از گرد تو پراكنده مى‌شدند.﴾(آل عمران:۱۵۹)

مطالعه بیشتر

• محمد فی القرآن، سید رضا صدر.
• سیره پیامبر اکرم با نگاهی به قرآن کریم، محسن قرائتی.