خودکشی

سؤال

حکم شرعی خودکشی در اسلام چیست؟ خودکشی بر اثر چه عواملی صورت می‌گیرد و چطور می‌توان از آن پیشگیری کرد؟

درگاه‌ها

خودکشی اقدامی حرام در اسلام است و به عنوان یک گناه کبیره برشمرده شده است. قرآن صریحا این اقدام را ممنوع اعلام کرده است و وعده جهنم را به مرتکب آن داده است. این پدیده، به خاطر عوامل مختلفی همچون فرار از مسئولیت‌ها، مشکلات روانی، نامیدی شدید، ضعف معنویت و... صورت می‌گیرد.

در پیشگیری از خودکشی، تقویت ارتباط با خدا و امیدواری در زندگی، نقش اساسی دارد. نماز، انس با قرآن، و دوستی با مؤمنان از جمله راه‌هایی هستند که می‌توانند ارتباط فرد با خدا را تقویت کنند. همچنین، صبر، کنترل خشم، و داشتن نشاط و شادابی می‌توانند از عوامل بازدارنده رفتارهای خودتخریبی و خودکشی باشند.

تعریف خودکشی

خودکشی یعنی اقدامی آگاهانه برای ضرر به خود که منجر به مرگ می‌گردد. بر اساس دستورات اسلامی، خودکشی به هر دلیل و با هر وسیله‌ای که باشد، در زمره گناهان بزرگ شمرده شده است، و انجام دهنده آن از رحمت الهی دور است.

عوامل خودکشی

عوامل مختلفی می‌تواند یک فرد را مجبور به خودکشی نماید. به طور کلی می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• ضعف معنویت: یکی از مهم‌ترین عوامل خودکشی، ضعف معنویت و رعایت نکردن مسائل اخلاقی و دینی یوده است.
• احساس کمبود یا ناراحتی شدید به خاطر جدایی از محبوب خویش.
• یکی از عوامل عمده ارتکاب رفتارهای خود تخریبی نومیدی است. نومیدی از خدا و قدرت و رحمت او نومیدی از آینده بهتر، نومیدی از برطرف شدن مشکلات و تنگناها و بالاخره نومیدی از خود و اجتماع. امام علی(ع) می فرمایند:«نومیدی صاحبش را به کشتن می دهد»
• یکی از زمینه های مساعد جهت اقدام به خودکشی حالت خشم و عصبانیت است. انسان گاهی چنان غضبناک و خشمگین می شودکه عنان اختیار از کف می دهد و ممکن است دست به هر کار ناشایستی بزند. توصیه بزرگان این است که در این حالت باید نهایت تلاش در جهت کنترل خویشتن نمود. براستی عصبانیت چیست؟ چه عوارضی دارد؟ چگونه می توان در این حالت، خود را کنترل کرد؟
  • پیامبر اکرم (ص) فرمود: خشم آتشی است که توسط شیطان در اندرون انسان افروخته می شود.
  • امام صادق(ع) فرمود: «خشم و غضب کلید تمامی بدی هاست»
  • امام علی (ع) فرمود: «غضب آتشی است افروخته، کسی که آن را کنترل کند، آن آتش را خاموش کرده و هر کس آن را رها کند، اولین کسی که با آن آتش می سوزد، خود اوست.»
• سوء ظن به خداوند و فرار از مشکلات پیش‌آمده. چنین شخصی فکر می‌کند خداوند درصدد انتقام از اوست و او را ذلیل و خار ساخته است. در ذهن وی، خداوند موجودی ـ نعوذ بالله ـ بی رحم است که از اذیت و آزار بندگانش لذت می‌برد. چنین گمان و تصوری نسبت به خداوند حکیم و مهربان، ظلم است و گناهی بسیار بزرگ می‌باشد.
• عدم مسئولیت‌پذیری: شخصی که نهایتا اقدام به خودکشی می‌کند، معمولا در چنین ناحیه‌ای احساس ضعف دارد. زندگی کنونی، محصول انتخابات و تصمیمات خودمان است. لذا نتیجه هم برای خودمان است. لذا در هر زمانی فرصت تغییر مسیر زندگی خود را داریم.

در قرآن

خداوند در قرآن می‌فرماید:

﴿ وَلَا تَقْتُلُوا أَنْفُسَکُمْ ۚ إِنَّ اللَّهَ کَانَ بِکُمْ رَحِیمًا (۲۹) وَمَنْ یَفْعَلْ ذَٰلِکَ عُدْوَانًا وَظُلْمًا فَسَوْفَ نُصْلِیهِ نَارًا ۚ وَکَانَ ذَٰلِکَ عَلَی اللَّهِ یَسِیرًا (۳۰)

ای اهل ایمان خودتان را نکشید، به درستی که خداوند به شما مهربان است و هر کسی این کار را از روی دشمنی و شقاوت انجام دهد، به زودی وی را به آتش جهنم می‌کشانیم و این کار بر خدا آسان است

نساء:۲۹–۳۰

﴾

صاحب تفسیر المیزان، قتل نفس در آیه را اعم دانسته و شامل خودکشی و غیرخودکشی، یعنی کشتن دیگری نیز می‌شود.

خودکشی در روایات

در روایات، خودکشی مورد مذمت قرار گرفته است. از جمله روایاتی که به موضوع خودکشی اشاره کرده است:

1. امام صادق(ع): «هر کس عمدا خودکشی کند، همیشه در آتش دوزخ خواهد بود».
2. امام باقر(ع) فرمود: «مؤمن ممکن است به هر بلائی مبتلا شود و به هر نوع مرگ بمیرد، اما خودکشی نمی‌کند».
3. ابوسعید خدری می گوید در یکی از جنگها که در جوار رسول خدا(ص) بودیم، تقسیم کار کرده بودیم. هر کسی کاری انجام می داد در میان دوستان فردی بود که کار سه نفر را انجام می داد. یعنی هم هیزم جمع می کرد و هم آب می آورد و هم غذا پخت می کرد. این فداکاری، فرد را برای رسول خدا(ص) بازگو کردیم، حضرت فرمود این آقا اهل جهنم است. ما تعجب کردیم تا اینکه وارد جنگ شدیم همین آقا مجروح شد، بر اثر مشکلات جنگی و شدّت زخم نیزه ای برداشت و به وسیله آن خود را کشت. رسول خدا(ص) فرمود شهادت می دهم که من فرستاده خدا و عبد او هستم.
4. پیامبر خدا فرمود کسی که خود را خفه کند و یا حلق آویز کند، خداوند در روز قیامت او را در آتش جهنم خواهد انداخت، و در جای دیگر می فرماید کسی که خودکشی کند به هر وسیله که باشد او را در روز قیامت به همان وسیله عذاب خواهم کرد.
5. فردی به وسیله چاقو، رگ دست خود را بریده بود، بر اثر شدت خون، از دنیا رفت. خداوند فرمود او خودکشی کرد من هم بهشت را بر او حرام کردم.

راهکار پیشگیری

برخلاف سایر مشکلات، اگر خودکشی واقع شود و کسی آن را انجام دهد، راهی برای بازگشت و درمان وجود ندارد. بنابر گزارشات مراکز درمانی و مشاهدات عینی، موارد اندکی فرد به حیات بازگشته است. لذا در خودکشی، پیشگیری مهم‌ترین راه برای علاج است.

• تقویت ارتباط با خداوند
  • انسان در طول زندگی دچار فراز و فرودهای زیادی می‌شود. تحمل این سختی‌ها کار هر شخصی نیست. برای سربلندی در مسیر باید از خداوند متعال طلب یاری و نصرت کرد. انسانی که رابطه ضعیفی با مبدأ هستی دارد، می‌پندارد به انتهای راه رسیده و پایانی جز خودکشی نمی‌بیند، تحمل سختی ندارد و زندگی برایش معنی و مفهومی تازه نداشته و تکراری است. تولستوی می گوید: «داشتن اعتقادات مذهبی باعث بازداری فرد از خودکشی می گردد. ایمان یعنی آگاهی از معنای زندگی انسانی، همین آگاهی است که مانع می شود انسان خود را از بین ببرد و به زندگی ادامه دهد. این نیروی زندگانی است»
  • راه‌های تقویت ارتباط با خدا:
    • اهمیت دادن به نماز.
    • دوستی با مؤمنین.
    • انس با قرآن و ادعیه.
    • زیارت قبور و عتبات مقدسه معصومین.
    • توبه را فراموش نکنیم.
    • پیاده سازی دستورات الهی در زندگی و تلاش برای آن: در فرهنگ اسلامی، طبق بیان آیات و روایات، تمام اعمال انسان به‌خصوص گناهان کبیره دارای آثار و پیامدهایی است و برخی از مشکلاتی که به خودکشی کشیده می‌شود، به‌جهت انجام گناه و کارهای خلاف اخلاق است. همچنین از آیات و روایات چنین استفاده شده که برای خودکشی، مجازات سختی در نظر گرفته شده و کسی حق ندارد، نعمت زندگی را از بین ببرد. زندگی، نعمت ارزشمندی است که از طرف خداوند عطا شده و فرصتی است که با استفاده از آن، می‌توان به سعادت رسید.

• امیدواری
  • امید مهم‌ترین عامل ادامه و بقای زندگی در مشکلات است. نومیدی از خود و جامعه، نومیدی از بهتر شدن اوضاع و برطرف شدن سختی‌ها، زمینه‌ساز رفتارهای خودتخریبی است. امام علی (ع) می‌فرماید:«نومیدی صاحبش را به کشتن می‌دهد.»
  • امام سجاد(ع) در دعای شریف ابوحمزه به خدای متعال عرض می‌کند: «ای خدا! اگر گردنم را به زیر زنجیر قهرت ببندی و عطایت را از میان همه خلق، از من دریغ نمایی و در چشم بندگانت رسوایی ام را آشکار سازی و فرمان دهی که مرا به آتش دوزخ کشند و بین من و نیکان جدایی افکنی، باز هم رشتة امیدم را از تو قطع نخواهم کرد و از امیدی که به عفو و بخششت دارم منصرف نمی شوم و محبتت از دلم بیرون نخواهد رفت. من هرگز عطا و بخشش ها و پرده پوشی های تو را بر من در دنیا فراموش نخواهم کرد...»

• کنترل خشم
  • خشم لحظه‌ای است که انسان می‌تواند دست به هر اقدامی بزند، در حالیکه از آثار و نتایج آن غافل است. برای پیشگیری از وقوع فعل ناخواسته باید قدم بزنیم، محل را ترک کنیم، آب سرد بنوشیم، حالت خود را تغییر دهیم.
• صبر و استقامت
  • بدانیم که جزع و بی‎‌تابی دردی را درمان می‌کند. انسان با صبر و استقامت می‌تواند بهترین عملکرد و برآورد را در دوره سختی کسب کرده و سربلند باشد. وضع کنونی نتیجه تصمیم خودمان است. باید تصمیم درست گرفت و در آن صبر و استقامت داشت.
• نشاط و شادابی
  • وجود نشاط و تازگی در زندگی سبب ایجاد میل شده و انسان را به جلو حرکت می‎‌دهد. اگر انسان به شادابی و عوامل آن اهمیتی ندهد، به مرور زمان دچار یأس و افسردگی شده و زمینه بروز مشکلات بسیاری می‌شود.
  • به کار مورد علاقه مشغول شویم. از تاثیر مثبت ورزش و بازی غافل نباشیم. لبخند را ملکه خود کنیم و در روابط اجتماعی شوخ طبع باشیم. در امورات زندگی وظفیه‌شناس بوده و از مسافرت و طبیعت دوری نکنیم.

منابع بیشتر

مصطفي زماني، مبارزه با خودكشي،‌ انتشارات پيام اسلام،‌ چاپ ۲۲، زمستان ۶۸، ص ۱۶۴ تا ۱۷۶.

جستارهای وابسته

• خودکشی دختری که به او تجاوز شده