سیره معصومان در ماه رمضان: تفاوت میان نسخه‌ها
بدون خلاصۀ ویرایش |
بدون خلاصۀ ویرایش برچسب: ویرایش مبدأ ۲۰۱۷ |
||
| (۲۶ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۲ کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
{{شروع متن}} | {{شروع متن}} | ||
{{سوال}} | {{سوال}} | ||
| خط ۵: | خط ۴: | ||
{{پایان سوال}} | {{پایان سوال}} | ||
{{پاسخ}} | {{پاسخ}} | ||
'''سیره معصومان در ماه رمضان''' شامل اعمالی در راستای اصلاح، بهسازی و عمق‌بخشی به رابطهٔ خود و خدا و از جهتی رابطه خود و مردم بوده است. در بُعد فردی سیره [[معصومان(ع)]] بر یافتن حالت عرفانی در مواجه با ماه رمضان، اقامهٔ نمازهای مستحبی، تلاوت قرآن، نیایش‌های مختلف در موقعیت‌های زمانی متفاوت، احیای شبهای قدر، توجه به آداب الهی هنگام افطار، غسل، [[اعتکاف]]، توجه به آداب الهی در شب عید فطر و پرداختن به آداب و اعمال روز عید فطر برقرار بوده است. | |||
روز عید فطر | |||
و | در بُعد اجتماعی و رابطه شخص با مردم، سیره معصومان(ع) بر ایجاد آمادگی روحی در مردم برای ورود به [[ماه رمضان]]، سفارش به تلاوت قرآن، کمک به مستمندان، افطاری دادن، توجه بیشتر به زیردستان، گذشتن از خطای آنان و آزادکردن اسیران بوده است. | ||
و نیز از امام صادق(ع) نقل شده است که هر | |||
== رابطهٔ خود و خدا (بعد فردی) == | |||
قسمتی از سیرهٔ معصومان(ع) در مواجه با ماه رمضان در بعد فردی و در رابطهٔ آنان با خدا رقم می‌خورده است: | |||
یکی از علل و | === دگرگونی حال === | ||
[[سید ابن طاووس]] (درگذشتهٔ ۶۶۴ق) نقل می‌کند که وقتی ماه مبارک رمضان فرا می‌رسید رنگ چهرهٔ [[پیامبر اکرم(ص)]] عوض می‌شد و زیاد به نماز و دعا می‌پرداخت<ref>سید بن طاووس، علی بن موسی، إقبال الأعمال ( ط- القديمة)، تهران، دار الكتب الإسلاميه، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۲۰.</ref>. تغییر حالت رسول الله(ص) در دههٔ آخر ماه رمضان شدت بیشتری می‌گرفت، به‌گونه‌ای که تمام شبها را به شب زنده‌داری و عبادت سپری می‌کرد.<ref>الصدوق، محمد بن علی، من لا يحضره الفقيه، تحقیق علی‌اکبر الغفاری، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۱۵۶.</ref> دربارهٔ امام سجاد(ع) هم نقل شده که در ماه رمضان کاملاً غرق در دعا، تسبیح، استغفار و ذکر تکبیر می‌شد.<ref>الکلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تحقیق علی‌اکبر الغفارى و محمد الآخوندى، تهران، دار الكتب الإسلامية، الطبعة، ۱۴۰۷ق. ج۴، ص۸۸-۸۹؛ نیز: الحر العاملی، محمد بن حسن، وسائل الشيعه، قم، مؤسسة آل البیت(ع)، ۱۴۰۹ق، ج۱۰، ص۳۰۹.</ref> | |||
=== نمازهای مستحبی و تلاوت قرآن === | |||
از امام | به‌جا آوردن نمازهای مستحبی یکی از مسائل عادی و روزمره معصومان(ع) بود. با این حال در ماه رمضان حالت مضاعف به خود می‌گرفت تا آنجا که نمازهای مخصوصی توسط آنان در ماه مبارک رمضان و شبهای قدر خوانده می‌شد.<ref>سید بن طاووس، إقبال الأعمال ( ط- القديمة)، ج۱، ص۲۰؛ نیز: سید بن طاووس، إقبال الأعمال ( ط- القديمة)، ج۱، ص۱۰-۱۱.</ref> | ||
ماه رمضان بهار قرآن خوانده شده است. تلاوت قرآن در این ماه جزو برنامه‌های اصلی پیامبر اکرم(ص) و [[اهل‌بیت(ع)]] بوده است. آنان عنایت خاصی نسبت به تلاوت قرآن در ماه مبارک رمضان داشته‌اند و توجه اصحاب خود را نسبت به این عمل جلب می‌کردند. در مورد امام سجاد(ع) نقل شده که چهل بار قرآن را در ماه رمضان ختم می‌کرد.<ref>المجلسی، محمدباقر بن محمدتقی، بحارالأنوارالجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق، ج۹۸، ص۵.</ref> | |||
=== نیایش === | |||
در ماه مبارک رمضان دعاهای مخصوصی از آن معصومان(ع) رسیده که در موقعیت‌های مختلف این ماه قرائت می‌کرد‌ه‌اند: | |||
{{ستون|۲}} | |||
* دعا در وقت دیدن هلال ماه رمضان. | |||
* دعای پیامبر اکرم(ص) در وقت واردشدن به ماه رمضان. | |||
* دعای پیامبر(ص) در شب اول ماه رمضان. | |||
* [[دعای ابو حمزه ثمالی|دعای ابوحمزه ثمالی]] در هر شب ماه رمضان. | |||
* دعای سحر | |||
* دعای اول صحیفهٔ سجادیه | |||
* دعای وقت افطار | |||
* دعای امام سجاد(ع) در شبهای نوزدهم و بیست و یکم ماه رمضان؛ | |||
* دعاهای پیامبر(ص) و ائمه(ع) در ماه مبارک رمضان؛ | |||
* دعاهای پیامبر(ص) و امام سجاد(ص) در شب بیست و هفتم ماه رمضان؛ | |||
* دعای پیامبر اکرم(ص) در شب آخر ماه رمضان؛ | |||
* دعا به هنگام وداع با ماه رمضان.<ref>الریشهری، محمد، مراقبات شهر رمضان، بمساعدة رسول الافقی، قم، دارالحدیث للطباعة و النشر، ۱۴۳۱ق، ص۱۰۱-۲۹۵.</ref> | |||
{{پایان}} | |||
=== احیای شب قدر === | |||
معصومان(ع) در شبهای قدر شب زنده‌دار بودند. آنان نه تنها خود به احیاء آن شب می‌پرداختند، بلکه خانواده و فرزندان خود را به انجام آن وامی‌داشتند. روایت شده که رسول خدا(ص) در شب بیست و سوم ماه رمضان خفتگان از خانواده خود را از خواب بیدار می‌کرد و آب به‌صورت آنان می‌پاشید.<ref>المجلسی، بحارالانوار، ج۹۸، ص۱۶۰.</ref> [[حضرت فاطمه(س)]] نیز نمی‌گذاشت کسی از فرزندانش در آن شب به خواب رود و آنان را با کمی غذا و ایجاد آمادگی از روز، آماده می‌ساخت. آن حضرت(س) می‌فرمود محروم کسی است که از خیر این شب محروم بماند.<ref>قاضی النعمان، نعمان بن محمد، دعائم الاسلام، قم، مؤسسة آل البیت (ع) لإحیاء التراث، ج۱، ص۲۸۲.</ref> [[امام صادق(ع)]] به بیماری سختی گرفتار شده بود، آن حضرت دستور داد که در شب بیست و سوم ایشان را بردارند و به مسجد پیامبر(ص) ببرند تا از برکات احیای شب قدر محروم نشوند.<ref>المجلسی، بحار الانوار، ج۹۸، ص۱۶۹.</ref> | |||
=== آداب افطار === | |||
چگونه افطار کردن و با چه افطار کردن از جمله موضوعات مورد توجه در سیرهٔ معصومان بوده است. [[امام صادق(ع)]] از پیامبر اکرم(ص) نقل کرده که در وقت افطار این دعا را می‌خواند: {{عربی|اللّهُمّ لكَ صُمنا و على رِزقِكَ أفطَرْنا، فَتَقَبَّلْهُ مِنّا، ذَهَبَ الظَّماءُ، و ابتَلَّتِ العُروقُ، و بَقِيَ الأجرُ|ترجمه=بار خدايا! براى تو روزه گرفتيم و با روزىِ تو افطار مى‌كنيم ؛ پس آن را از ما بپذير؛ تشنگى رفت و رگ‌ها [دوباره] شاداب شد و پاداش بر جاى ماند}}.<ref>الکلینی، الکافی، ج۴، ص۹۵.</ref> امام علی(ع) در وقت افطار می‌خواند: {{متن عربی|بِسْمِ اللَّهِ اللَّهُمَّ لَکَ صُمْنَا وَ عَلَی رِزْقِکَ أَفْطَرْنَا فَتَقَبَّلْ [فَتَقَبَّلْهُ] مِنَّا إِنَّکَ أَنْتَ السَّمِیعُ الْعَلِیم|ترجمه=به نام خدا، خدایا، برای تو روزه گرفتیم و بر روزی تو افطار کردیم، خدایا از ما بپذیر که تو شنوا و دانایی}}.<ref>المجلسی، بحارالانوار، ج۴۰، ص۳۳۹.</ref> | |||
اینکه معصومان(ع) با چه چیزی افطار می‌کردند در روایات به مواردی اشاره شده است: | |||
* از [[امام باقر(ع)]] نقل شده که پیامبر اکرم(ص) با آب و خرما یا آب و رطب افطار می‌کرد.<ref>المجلسی، بحارالانوار، ج۹۶، ص۳۱۴.</ref> | |||
* همچنین، نقل شده که آن حضرت(ص) اگر شیرینی و حلوا نمی‌یافت که با آن افطار کند، با شکر، که از نی گرفته می‌شد، افطار می‌کرد.<ref>المجلسی، بحارالانوار، ج۹۶، ص۲۱۵.</ref> | |||
* از امام صادق(ع) نقل شده که پیامبر اکرم(ص) با شیرینی و حلوا افطار می‌کرد و اگر آن را نمی‌یافت با آب ولرم افطار می‌کرد و می‌فرمود که آب ولرم باعث پاکیزگی کبد و معده است و دهان را خوشبو می‌سازد و ریشه دندان و دید چشم را تقویت می‌نماید.<ref>الکلینی، الکافی، ج۴، ص۱۵۲.</ref> | |||
* از امام باقر(ع) نقل شده که [[حضرت علی(ع)]] دوست داشت که با شیر افطار کند.<ref>المجلسی، بحار الانوار، ج۹۸، ص۱۲.</ref> | |||
=== غسل و اعتکاف === | |||
پیامبر اکرم(ص) در دههٔ آخر ماه رمضان هر شب [[غسل]] می‌کرد.<ref>الحر العاملی، وسائل الشيعه، ج۳، ص۳۲۷.</ref> امام باقر(ع) شبهای نوزدهم، بیست و یکم، بیست و سوم و بیست و پنجم را غسل می‌کرد<ref>المجلسی، بحارالانوار، ج۹۸، ص۵۸.</ref>. امام صادق(ع) در شب بیست و سوم دو بار غسل می‌کرد، یک بار در اول شب و بار دیگر در آخر شب.<ref>المجلسی، بحارالانوار، ج۹۸، ص۱۶۰.</ref> | |||
یکی از مستحبات ماه رمضان اعتکاف است؛ امام صادق(ع) دربارهٔ اعتکاف رسول خدا(ص) چنین نقل کرده که یکبار رسول خدا(ص) در دههٔ اول ماه رمضان به اعتکاف نشست و در رمضان دیگر در دههٔ دوم و در رمضان پس از آن در دههٔ سوم اعتکاف کرد. بعد از آن، همیشه در دههٔ آخر رمضان به اعتکاف می‌نشست.<ref>الکلینی، الکافی، ج۴، ص۱۷۵.</ref> | |||
=== وداع با ماه رمضان === | |||
[[جابر بن عبدالله انصاری]] نقل می‌کند که در جمعهٔ ماه رمضان بر رسول خدا(ص) وارد شدم. هنگامی که چشم او بر من افتاد گفت: ای جابر، این جمعهٔ آخر ماه رمضان است، پس با او وداع کن و بگو: {{عربی|اللهمَّ لَا تَجْعَلْهُ آخِرَ الْعَهدِ مِنْ صیَامِنَا إیَّاهُ فَاِنْ جَعَلْتَهُ فَاجْعَلْنِی مَرحُوماً وَ لَا تَجْعَلْنِی مَحْرُوماً|ترجمه=بار خدایا، این را آخرین دوران روزه‌داری ما قرار مده و اگر قرار دهی، پس مرا بخشیده شده بگردان و محرومم قرار مده}}. هر کس این را بگوید به یکی از دو امر نیکو (احدی الحسنیین) نائل می‌شود یا آنکه عمر پیدا می‌کند و ماه رمضان بعدی را درک می‌نماید یا آنکه مورد بخشش و رحمت خدا قرار می‌گیرد.<ref>الحر العاملی، وسائل الشیعه، ج۱۰، ص۳۶۵.</ref> | |||
=== شب و روز عید فطر === | |||
از مجموعه روایات استنباط می‌شود که شب عید فطر از جایگاه قابل توجهی از نظر دینی برخوردار است و معصومان(ع) آن را به احیاء و [[شب‌زنده‌داری]] می‌گذراندند. امام سجاد(ع) شب عید فطر را در مسجد به نماز می‌گذارد تا آنگاه که صبح شود.<ref>برای تفصیل بیشتر ن.ک: الریشهری، مراقبات شهر رمضان، ص۲۷۱-۲۷۸.</ref> | |||
رسول خدا(ص) روز عید بعد از طلوع آفتاب از خانه خارج می‌شد. هنگام خروج به اطراف آسمان می‌نگریست و می‌گفت که در این روز بر سجاده و حصیر نماز نخوانید، یعنی روی خاک بنشینید و بر آن نماز بخوانید. فقها بنابر روایات مستحباتی برای این روز ذکر کرده‌اند که از جملهٔ آنها خواندن نماز عید در صحرا، خارج‌شدن [[امام جماعت]] با پای برهنه و پیاده و توأم با وقار و ذکر خدا و سجده بر زمین. [[عید فطر]] روز دریافت اجر و گرفتن نتیجهٔ امتحان است.<ref>برای تفصیل بیشتر ن.ک: الریشهری، مراقبات شهر رمضان، ص۲۷۹-۲۹۵.</ref> | |||
[[شیخ صدوق]] نقل کرده که [[امام حسن(ع)]] گروهی از مردم را در روز عید فطر دید که به بازی و خنده مشغول بودند. حضرت رو به یاران خود کرد و گفت: «خداوند ماه رمضان را محل مسابقه بندگان خود قرار داده است که به‌واسطهٔ اطاعت خویش به‌سوی رضوان الهی پیشی می‌گیرند. پس گروهی سبقت گرفتند و پیروز و رستگار گشتند و گروهی عقب ماندند و محروم شدند. پس عجب دارم از کسی که خندان است و به لهو و بازی مشغول است در روزی که نیکوکاران به اجر و ثواب رسیده و کوتاهی از آن بی‌فیض و محرومند».<ref>الصدوق، من لا يحضره الفقيه، ج۲، ص۱۷۴.</ref> | |||
== رابطهٔ خود و مردم (بعد اجتماعی) == | |||
قسمتی از سیرهٔ معصومان(ع) در مواجه با ماه رمضان در بعد اجتماعی و در رابطهٔ آنان با مردم رقم می‌خورده است: | |||
=== ایجاد آمادگی در مردم برای ماه رمضان === | |||
{{جعبه نقل قول|سفارش امام صادق(ع) به فرزندانش برای ماه رمضان: | |||
نهایت کوشش خودتان را کنید که در این ماه روزی‌ها تقسیم می‌شوند و سرآمدن عمرها و اجلها نوشته می‌شود و در آن شبی است که عمل در آن از عمل هزار ماه برتر است».}} | |||
در آستانه ماه رمضان، معصومان(ع) اهمیت و عظمت ماه رمضان را به مردم گوشزد می‌کردند و آنان را به استفادهٔ معنوی بیشتر از این ضیافت الهی فرا می‌خواندند. اباصلت می‌گوید که بر [[امام رضا(ع)]] در جمعهٔ آخر شعبان وارد شدم. حضرت به من گفت: «ای اباصلت، بیشتر روزهای ماه شعبان گذشت و این جمعهٔ آخر ماه است؛ پس در این باقیماندهٔ آن کوتاهی سابق خود را جبران کن... و بیشتر به دعا و استفغار و تلاوت قرآن بپرداز و از گناهانت توبه کن تا با خلوص در ماه خدا وارد گردی».<ref>الحر العاملی، وسائل الشیعه، ج۱۰، ص۳۰۵.</ref> | |||
=== سفارش به تلاوت قرآن === | |||
اهل‌بیت(ع) علاوه بر آنکه خود در تلاوت قرآن مداومت داشتند دیگران را به تلاوت آن سفارش می‌کردند. آنان گاه نسبت به تلاوت بعضی سوره‌ها در بعضی از شبها ماه رمضان عنایت خاصی از خود نشان می دادند. از جمله وهب از امام صادق(ع) می‌پرسد که در ماه رمضان در چند روز قرآن خوانده شود نیکو است. حضرت(ع) پاسخ می‌دهد که در سه روز به بالا. نیز امام باقر(ع) فرمود: {{عربی|لِکُلِّ شَیْ‌ءٍ رَبِیعٌ وَ رَبِیعُ الْقُرْآنِ شَهْرُ رَمَضَان|ترجمه=هر چیزی بهاری دارد و بهار قرآن ماه رمضان است}}.<ref>الکلینی، الکافی، ج۴، ص۱۷۵.</ref> | |||
از بین سوره‌های قرآن به تلاوت این سوره‌ها سفارش شده است: | |||
* [[سورهٔ عنکبوت]] و روم؛ تلاوت این دو سوره در شب بیست و سوم ماه رمضان توصیه شده است. امام صادق(ع) فرمود: {{عربی|مَنْ قَرَأَ سُورَة الْعَنْکَبُوتِ وَ الرُّومِ فِی شَهْرِ رَمَضَانَ لَیْلَة ثَلَاثٍ وَ عِشْرِینَ فَهُوَ وَ اللَّهِ یَا ابَا مُحَمَّدٍ مِنْ أَهْلِ الْجَنَّة وَ لَا أَسْتَثْنِی فِیهِ أَبَداً وَ لَا أَخَافُ أَنْ یَکْتُبَ اللَّهُ عَلَیَ فِی یَمِینِی إِثْماً وَ إِنَّ لِهَاتَیْنِ السُّورَتَیْنِ مِنَ اللَّهِ مَکَاناً|ترجمه=هر کس سورهٔ عنکبوت و روم را در شب بیست و سوم ماه رمضان بخواند، به خدا سوگند ای ابامحمّد! از بهشتیان است و هرگز هیچ استثنایی هم قائل نمی‌شوم و از آن بیم ندارم که بابت این سخن گناهی بر من نوشته شود؛ زیرا این دو سوره نزد خدا جایگاهی والا دارند}}.<ref>المجلسی، بحارالانوار، ج۸۹، ص۲۸۷.</ref> | |||
* [[سورهٔ قدر]] در وقت سحر و افطار؛ از امام سجاد(ع) روایت شده است: {{عربی|مَنْ قَرَأَ إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِي لَيْلَةِ اَلْقَدْرِ عِنْدَ فُطُورِهِ وَ عِنْدَ سُحُورِهِ كَانَ فِيمَا بَيْنَهُمَا كَالْمُتَشَحِّطِ بِدَمِهِ فِي سَبِيلِ اَللَّهِ تَعَالَى|ترجمه=کسی که سورهٔ قدر را در هنگام افطار و سحر بخواند مانند کسی است که در این فاصله در راه خدا به خون خود غلتیده باشد}}<ref>سید بن طاووس، إقبال الأعمال ( ط- القديمة)، تهران، ج۱، ص۱۱۴.</ref>. همین مضمون از امام صادق(ع) نیز روایت شده است.<ref>سید بن طاووس، اقبال الاعمال، ج۱، ص۱۱۴.</ref> نیز از امام صادق(ع) نقل شده است که هر کس که در هر شب ماه رمضان هزار بار سورهٔ قدر را بخواند، در شب بیست و سوم عجایبی را درک خواهد کرد.<ref>المجلسی، بحار الانوار، ج۹۷، ص۳۳۷.</ref> در روایتی دیگر از آن حضرت(ع) اثر آن را در رسیدن انسان به نهایت یقین در امور اختصاصی اهل بیت(ع) قرار داده که به‌واسطهٔ دیدن بعضی از حقایق در عالم رؤیا به آن می‌رسد.<ref>المجلسی، بحارالانوار، ج۹۷، ص۳۹۷.</ref> | |||
* [[سورهٔ دخان]]؛ {{عربی|قَالَ رَجُلٌ لِأَبِي جَعْفَرٍ (ع) يَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ كَيْفَ أَعْرِفُ لَيْلَةَ الْقَدْرِ تَكُونُ فِي كُلِّ سَنَةٍ قَالَ إِذَا أَتَى شَهْرُ رَمَضَانَ فَاقْرَأْ سُورَةَ الدُّخَانِ فِي كُلِّ لَيْلَةٍ مِائَةَ مَرَّةٍ فَإِذَا أَتَتْ لَيْلُ ثَلَاثٍ وَ عِشْرِينَ فَإِنَّكَ نَاظِرٌ إِلَى تَصْدِيقِ الَّذِي سَأَلْتَ عَنْهُ|ترجمه=شخصى به امام باقر(ع) عرض كرد: اى پسر رسول خدا، چگونه شب قدر را در هر سال بشناسم؟ فرمود: وقتى ماه رمضان فرارسيد، در هر شب صد بار سورهٔ دخان بخوان، وقتى شب بيست و سوّم شد به‌تصديق آنچه پرسيدى خواهى نگريست}}.<ref>الطوسی، محمد بن الحسن، مصباح المتهجد، قم، مؤسسة البعثة، بی‌تا، ص۵۷۱.</ref> | |||
===کمک به مستمندان=== | |||
یکی از علل و حکمتهای روزه این است که با ایجاد حالت گرسنگی و تشنگی انسان به یاد ضعیفان و مستمندان و تنگدستان بیفتد و هر کسی به فراخور حال و وسع خود به آنان کمک نماید.<ref>الحر العاملی، وسائل الشیعه، ج۱۰، ص۳۶۵.</ref> ابن‌عباس می‌گوید وقتی که ماه رمضان فرا می‌رسید، هر صاحب حاجتی که به نزد رسول خدا(ص) مراجعه می‌کرد حاجتش برآورده می‌شد.<ref>الکلینی، الکافی، ج۴، ص۱۸۱.</ref> از امام سجاد(ع) نقل شده که هر روز ماه رمضان را [[صدقه]] می‌داده است.<ref>الصدوق، علی بن محمد، عيون اخبار الرضا، تهران، انتشارات جهان، ۱۳۷۸ش، ج۲، ص۱۹۸.</ref> | |||
=== افطاری‌دادن === | |||
از امام صادق(ع) روایت شده که هنگامی که حضرت امام سجاد(ع) روزه می‌گرفت دستور می‌داد گوسفندی را سر می‌بریدند و آن را تکه‌تکه می‌کردند و در دیگ می‌ریختند. آن حضرت(ع) وقت غروب به دیگها سر می‌زد و در حالی که روزه داشت بوی آبگوشت را استشمام می‌کرد. سپس کاسه‌ها را پر می‌کردند و برای مردم میفرستادند. آنگاه امام(ع) خود با نان و خرما افطار می‌کرد.<ref>ابن طاووس، اقبال الاعمال، ص۶۴.</ref> | |||
=== توجه بیشتر به زیردستان و گذشتن از خطای آنان === | |||
از امام سجاد(ع) نقل شده که در ماه رمضان توجه خاصی به زیردستان و خدمتکاران خود داشت. در این ماه، هرگاه یکی از آنها مرتکب خطایی می‌شد، او را مورد عقوبت قرار نمی‌داد و تنها [[گناه]] او را یادداشت می‌نمود تا آنکه شب آخر ماه رمضان فرا می‌رسید. در آن شب، همهٔ آنان را گرد خود جمع می‌کرد و کاغذ خطایای آنان را بیرون می‌آورد و بر تک‌تک آنان می‌خواند و آنان به گناه خود اعتراف می‌کردند. پس از آن، در میان ایشان برمی‌خاست و می‌فرمود: «با صدای بلند بگویید: ای علی بن حسین، همان خدایت نیز خطاهایت را شمارش کرده، همانگونه که تو گناهان ما را شمردی و در کتاب تمام اعمال کوچک و بزرگ ثبت است. همهٔ اعمال نزد او حاضر است، همانگونه که اعمال ما نزد تو حاضر بود و تو بر آن ناظر بودی. پس از ما درگذر همانگونه که تو امید عفو و گذشت داری. از ما درگذر تا که خدایت را بخشنده و رحیم یابی.<ref>الحر العاملی، وسائل الشیعه، ج۱۰، ص۱۴۰.</ref> | |||
== منابع == | == منابع == | ||
| خط ۹۳: | خط ۹۹: | ||
}} | }} | ||
{{تکمیل مقاله | {{تکمیل مقاله | ||
| شناسه = | | شناسه =شد | ||
| تیترها = | | تیترها =شد | ||
| ویرایش = | | ویرایش =شد | ||
| لینک‌دهی = | | لینک‌دهی =شد | ||
| ناوبری = | | ناوبری = | ||
| نمایه = | | نمایه = | ||
| تغییر مسیر = | | تغییر مسیر =شد | ||
| ارجاعات = | | ارجاعات = | ||
| بازبینی = | | بازبینی =شد | ||
| تکمیل = | | تکمیل = | ||
| اولویت = | | اولویت =ج | ||
| کیفیت = | | کیفیت =ب | ||
}} | }} | ||
{{پایان متن}} | {{پایان متن}} | ||
نسخهٔ کنونی تا ۲۷ مارس ۲۰۲۳، ساعت ۱۵:۱۱
سؤال
سیرهٔ حضرات معصومین(ع) در ماه رمضان چگونه بود و چه اعمال و آدابی را انجام می‌دادند؟
سیره معصومان در ماه رمضان شامل اعمالی در راستای اصلاح، بهسازی و عمق‌بخشی به رابطهٔ خود و خدا و از جهتی رابطه خود و مردم بوده است. در بُعد فردی سیره معصومان(ع) بر یافتن حالت عرفانی در مواجه با ماه رمضان، اقامهٔ نمازهای مستحبی، تلاوت قرآن، نیایش‌های مختلف در موقعیت‌های زمانی متفاوت، احیای شبهای قدر، توجه به آداب الهی هنگام افطار، غسل، اعتکاف، توجه به آداب الهی در شب عید فطر و پرداختن به آداب و اعمال روز عید فطر برقرار بوده است.
در بُعد اجتماعی و رابطه شخص با مردم، سیره معصومان(ع) بر ایجاد آمادگی روحی در مردم برای ورود به ماه رمضان، سفارش به تلاوت قرآن، کمک به مستمندان، افطاری دادن، توجه بیشتر به زیردستان، گذشتن از خطای آنان و آزادکردن اسیران بوده است.
رابطهٔ خود و خدا (بعد فردی)
قسمتی از سیرهٔ معصومان(ع) در مواجه با ماه رمضان در بعد فردی و در رابطهٔ آنان با خدا رقم می‌خورده است:
دگرگونی حال
سید ابن طاووس (درگذشتهٔ ۶۶۴ق) نقل می‌کند که وقتی ماه مبارک رمضان فرا می‌رسید رنگ چهرهٔ پیامبر اکرم(ص) عوض می‌شد و زیاد به نماز و دعا می‌پرداخت[۱]. تغییر حالت رسول الله(ص) در دههٔ آخر ماه رمضان شدت بیشتری می‌گرفت، به‌گونه‌ای که تمام شبها را به شب زنده‌داری و عبادت سپری می‌کرد.[۲] دربارهٔ امام سجاد(ع) هم نقل شده که در ماه رمضان کاملاً غرق در دعا، تسبیح، استغفار و ذکر تکبیر می‌شد.[۳]
نمازهای مستحبی و تلاوت قرآن
به‌جا آوردن نمازهای مستحبی یکی از مسائل عادی و روزمره معصومان(ع) بود. با این حال در ماه رمضان حالت مضاعف به خود می‌گرفت تا آنجا که نمازهای مخصوصی توسط آنان در ماه مبارک رمضان و شبهای قدر خوانده می‌شد.[۴]
ماه رمضان بهار قرآن خوانده شده است. تلاوت قرآن در این ماه جزو برنامه‌های اصلی پیامبر اکرم(ص) و اهل‌بیت(ع) بوده است. آنان عنایت خاصی نسبت به تلاوت قرآن در ماه مبارک رمضان داشته‌اند و توجه اصحاب خود را نسبت به این عمل جلب می‌کردند. در مورد امام سجاد(ع) نقل شده که چهل بار قرآن را در ماه رمضان ختم می‌کرد.[۵]
نیایش
در ماه مبارک رمضان دعاهای مخصوصی از آن معصومان(ع) رسیده که در موقعیت‌های مختلف این ماه قرائت می‌کرد‌ه‌اند:
- دعا در وقت دیدن هلال ماه رمضان.
- دعای پیامبر اکرم(ص) در وقت واردشدن به ماه رمضان.
- دعای پیامبر(ص) در شب اول ماه رمضان.
- دعای ابوحمزه ثمالی در هر شب ماه رمضان.
- دعای سحر
- دعای اول صحیفهٔ سجادیه
- دعای وقت افطار
- دعای امام سجاد(ع) در شبهای نوزدهم و بیست و یکم ماه رمضان؛
- دعاهای پیامبر(ص) و ائمه(ع) در ماه مبارک رمضان؛
- دعاهای پیامبر(ص) و امام سجاد(ص) در شب بیست و هفتم ماه رمضان؛
- دعای پیامبر اکرم(ص) در شب آخر ماه رمضان؛
- دعا به هنگام وداع با ماه رمضان.[۶]
احیای شب قدر
معصومان(ع) در شبهای قدر شب زنده‌دار بودند. آنان نه تنها خود به احیاء آن شب می‌پرداختند، بلکه خانواده و فرزندان خود را به انجام آن وامی‌داشتند. روایت شده که رسول خدا(ص) در شب بیست و سوم ماه رمضان خفتگان از خانواده خود را از خواب بیدار می‌کرد و آب به‌صورت آنان می‌پاشید.[۷] حضرت فاطمه(س) نیز نمی‌گذاشت کسی از فرزندانش در آن شب به خواب رود و آنان را با کمی غذا و ایجاد آمادگی از روز، آماده می‌ساخت. آن حضرت(س) می‌فرمود محروم کسی است که از خیر این شب محروم بماند.[۸] امام صادق(ع) به بیماری سختی گرفتار شده بود، آن حضرت دستور داد که در شب بیست و سوم ایشان را بردارند و به مسجد پیامبر(ص) ببرند تا از برکات احیای شب قدر محروم نشوند.[۹]
آداب افطار
چگونه افطار کردن و با چه افطار کردن از جمله موضوعات مورد توجه در سیرهٔ معصومان بوده است. امام صادق(ع) از پیامبر اکرم(ص) نقل کرده که در وقت افطار این دعا را می‌خواند: «اللّهُمّ لكَ صُمنا و على رِزقِكَ أفطَرْنا، فَتَقَبَّلْهُ مِنّا، ذَهَبَ الظَّماءُ، و ابتَلَّتِ العُروقُ، و بَقِيَ الأجرُ؛ بار خدايا! براى تو روزه گرفتيم و با روزىِ تو افطار مى‌كنيم ؛ پس آن را از ما بپذير؛ تشنگى رفت و رگ‌ها [دوباره] شاداب شد و پاداش بر جاى ماند».[۱۰] امام علی(ع) در وقت افطار می‌خواند: «بِسْمِ اللَّهِ اللَّهُمَّ لَکَ صُمْنَا وَ عَلَی رِزْقِکَ أَفْطَرْنَا فَتَقَبَّلْ [فَتَقَبَّلْهُ] مِنَّا إِنَّکَ أَنْتَ السَّمِیعُ الْعَلِیم؛ به نام خدا، خدایا، برای تو روزه گرفتیم و بر روزی تو افطار کردیم، خدایا از ما بپذیر که تو شنوا و دانایی».[۱۱]
اینکه معصومان(ع) با چه چیزی افطار می‌کردند در روایات به مواردی اشاره شده است:
- از امام باقر(ع) نقل شده که پیامبر اکرم(ص) با آب و خرما یا آب و رطب افطار می‌کرد.[۱۲]
- همچنین، نقل شده که آن حضرت(ص) اگر شیرینی و حلوا نمی‌یافت که با آن افطار کند، با شکر، که از نی گرفته می‌شد، افطار می‌کرد.[۱۳]
- از امام صادق(ع) نقل شده که پیامبر اکرم(ص) با شیرینی و حلوا افطار می‌کرد و اگر آن را نمی‌یافت با آب ولرم افطار می‌کرد و می‌فرمود که آب ولرم باعث پاکیزگی کبد و معده است و دهان را خوشبو می‌سازد و ریشه دندان و دید چشم را تقویت می‌نماید.[۱۴]
- از امام باقر(ع) نقل شده که حضرت علی(ع) دوست داشت که با شیر افطار کند.[۱۵]
غسل و اعتکاف
پیامبر اکرم(ص) در دههٔ آخر ماه رمضان هر شب غسل می‌کرد.[۱۶] امام باقر(ع) شبهای نوزدهم، بیست و یکم، بیست و سوم و بیست و پنجم را غسل می‌کرد[۱۷]. امام صادق(ع) در شب بیست و سوم دو بار غسل می‌کرد، یک بار در اول شب و بار دیگر در آخر شب.[۱۸]
یکی از مستحبات ماه رمضان اعتکاف است؛ امام صادق(ع) دربارهٔ اعتکاف رسول خدا(ص) چنین نقل کرده که یکبار رسول خدا(ص) در دههٔ اول ماه رمضان به اعتکاف نشست و در رمضان دیگر در دههٔ دوم و در رمضان پس از آن در دههٔ سوم اعتکاف کرد. بعد از آن، همیشه در دههٔ آخر رمضان به اعتکاف می‌نشست.[۱۹]
وداع با ماه رمضان
جابر بن عبدالله انصاری نقل می‌کند که در جمعهٔ ماه رمضان بر رسول خدا(ص) وارد شدم. هنگامی که چشم او بر من افتاد گفت: ای جابر، این جمعهٔ آخر ماه رمضان است، پس با او وداع کن و بگو: «اللهمَّ لَا تَجْعَلْهُ آخِرَ الْعَهدِ مِنْ صیَامِنَا إیَّاهُ فَاِنْ جَعَلْتَهُ فَاجْعَلْنِی مَرحُوماً وَ لَا تَجْعَلْنِی مَحْرُوماً؛ بار خدایا، این را آخرین دوران روزه‌داری ما قرار مده و اگر قرار دهی، پس مرا بخشیده شده بگردان و محرومم قرار مده». هر کس این را بگوید به یکی از دو امر نیکو (احدی الحسنیین) نائل می‌شود یا آنکه عمر پیدا می‌کند و ماه رمضان بعدی را درک می‌نماید یا آنکه مورد بخشش و رحمت خدا قرار می‌گیرد.[۲۰]
شب و روز عید فطر
از مجموعه روایات استنباط می‌شود که شب عید فطر از جایگاه قابل توجهی از نظر دینی برخوردار است و معصومان(ع) آن را به احیاء و شب‌زنده‌داری می‌گذراندند. امام سجاد(ع) شب عید فطر را در مسجد به نماز می‌گذارد تا آنگاه که صبح شود.[۲۱]
رسول خدا(ص) روز عید بعد از طلوع آفتاب از خانه خارج می‌شد. هنگام خروج به اطراف آسمان می‌نگریست و می‌گفت که در این روز بر سجاده و حصیر نماز نخوانید، یعنی روی خاک بنشینید و بر آن نماز بخوانید. فقها بنابر روایات مستحباتی برای این روز ذکر کرده‌اند که از جملهٔ آنها خواندن نماز عید در صحرا، خارج‌شدن امام جماعت با پای برهنه و پیاده و توأم با وقار و ذکر خدا و سجده بر زمین. عید فطر روز دریافت اجر و گرفتن نتیجهٔ امتحان است.[۲۲]
شیخ صدوق نقل کرده که امام حسن(ع) گروهی از مردم را در روز عید فطر دید که به بازی و خنده مشغول بودند. حضرت رو به یاران خود کرد و گفت: «خداوند ماه رمضان را محل مسابقه بندگان خود قرار داده است که به‌واسطهٔ اطاعت خویش به‌سوی رضوان الهی پیشی می‌گیرند. پس گروهی سبقت گرفتند و پیروز و رستگار گشتند و گروهی عقب ماندند و محروم شدند. پس عجب دارم از کسی که خندان است و به لهو و بازی مشغول است در روزی که نیکوکاران به اجر و ثواب رسیده و کوتاهی از آن بی‌فیض و محرومند».[۲۳]
رابطهٔ خود و مردم (بعد اجتماعی)
قسمتی از سیرهٔ معصومان(ع) در مواجه با ماه رمضان در بعد اجتماعی و در رابطهٔ آنان با مردم رقم می‌خورده است:
ایجاد آمادگی در مردم برای ماه رمضان
سفارش امام صادق(ع) به فرزندانش برای ماه رمضان:
نهایت کوشش خودتان را کنید که در این ماه روزی‌ها تقسیم می‌شوند و سرآمدن عمرها و اجلها نوشته می‌شود و در آن شبی است که عمل در آن از عمل هزار ماه برتر است».
در آستانه ماه رمضان، معصومان(ع) اهمیت و عظمت ماه رمضان را به مردم گوشزد می‌کردند و آنان را به استفادهٔ معنوی بیشتر از این ضیافت الهی فرا می‌خواندند. اباصلت می‌گوید که بر امام رضا(ع) در جمعهٔ آخر شعبان وارد شدم. حضرت به من گفت: «ای اباصلت، بیشتر روزهای ماه شعبان گذشت و این جمعهٔ آخر ماه است؛ پس در این باقیماندهٔ آن کوتاهی سابق خود را جبران کن... و بیشتر به دعا و استفغار و تلاوت قرآن بپرداز و از گناهانت توبه کن تا با خلوص در ماه خدا وارد گردی».[۲۴]
سفارش به تلاوت قرآن
اهل‌بیت(ع) علاوه بر آنکه خود در تلاوت قرآن مداومت داشتند دیگران را به تلاوت آن سفارش می‌کردند. آنان گاه نسبت به تلاوت بعضی سوره‌ها در بعضی از شبها ماه رمضان عنایت خاصی از خود نشان می دادند. از جمله وهب از امام صادق(ع) می‌پرسد که در ماه رمضان در چند روز قرآن خوانده شود نیکو است. حضرت(ع) پاسخ می‌دهد که در سه روز به بالا. نیز امام باقر(ع) فرمود: «لِکُلِّ شَیْ‌ءٍ رَبِیعٌ وَ رَبِیعُ الْقُرْآنِ شَهْرُ رَمَضَان؛ هر چیزی بهاری دارد و بهار قرآن ماه رمضان است».[۲۵]
از بین سوره‌های قرآن به تلاوت این سوره‌ها سفارش شده است:
- سورهٔ عنکبوت و روم؛ تلاوت این دو سوره در شب بیست و سوم ماه رمضان توصیه شده است. امام صادق(ع) فرمود: «مَنْ قَرَأَ سُورَة الْعَنْکَبُوتِ وَ الرُّومِ فِی شَهْرِ رَمَضَانَ لَیْلَة ثَلَاثٍ وَ عِشْرِینَ فَهُوَ وَ اللَّهِ یَا ابَا مُحَمَّدٍ مِنْ أَهْلِ الْجَنَّة وَ لَا أَسْتَثْنِی فِیهِ أَبَداً وَ لَا أَخَافُ أَنْ یَکْتُبَ اللَّهُ عَلَیَ فِی یَمِینِی إِثْماً وَ إِنَّ لِهَاتَیْنِ السُّورَتَیْنِ مِنَ اللَّهِ مَکَاناً؛ هر کس سورهٔ عنکبوت و روم را در شب بیست و سوم ماه رمضان بخواند، به خدا سوگند ای ابامحمّد! از بهشتیان است و هرگز هیچ استثنایی هم قائل نمی‌شوم و از آن بیم ندارم که بابت این سخن گناهی بر من نوشته شود؛ زیرا این دو سوره نزد خدا جایگاهی والا دارند».[۲۶]
- سورهٔ قدر در وقت سحر و افطار؛ از امام سجاد(ع) روایت شده است: «مَنْ قَرَأَ إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِي لَيْلَةِ اَلْقَدْرِ عِنْدَ فُطُورِهِ وَ عِنْدَ سُحُورِهِ كَانَ فِيمَا بَيْنَهُمَا كَالْمُتَشَحِّطِ بِدَمِهِ فِي سَبِيلِ اَللَّهِ تَعَالَى؛ کسی که سورهٔ قدر را در هنگام افطار و سحر بخواند مانند کسی است که در این فاصله در راه خدا به خون خود غلتیده باشد»[۲۷]. همین مضمون از امام صادق(ع) نیز روایت شده است.[۲۸] نیز از امام صادق(ع) نقل شده است که هر کس که در هر شب ماه رمضان هزار بار سورهٔ قدر را بخواند، در شب بیست و سوم عجایبی را درک خواهد کرد.[۲۹] در روایتی دیگر از آن حضرت(ع) اثر آن را در رسیدن انسان به نهایت یقین در امور اختصاصی اهل بیت(ع) قرار داده که به‌واسطهٔ دیدن بعضی از حقایق در عالم رؤیا به آن می‌رسد.[۳۰]
- سورهٔ دخان؛ «قَالَ رَجُلٌ لِأَبِي جَعْفَرٍ (ع) يَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ كَيْفَ أَعْرِفُ لَيْلَةَ الْقَدْرِ تَكُونُ فِي كُلِّ سَنَةٍ قَالَ إِذَا أَتَى شَهْرُ رَمَضَانَ فَاقْرَأْ سُورَةَ الدُّخَانِ فِي كُلِّ لَيْلَةٍ مِائَةَ مَرَّةٍ فَإِذَا أَتَتْ لَيْلُ ثَلَاثٍ وَ عِشْرِينَ فَإِنَّكَ نَاظِرٌ إِلَى تَصْدِيقِ الَّذِي سَأَلْتَ عَنْهُ؛ شخصى به امام باقر(ع) عرض كرد: اى پسر رسول خدا، چگونه شب قدر را در هر سال بشناسم؟ فرمود: وقتى ماه رمضان فرارسيد، در هر شب صد بار سورهٔ دخان بخوان، وقتى شب بيست و سوّم شد به‌تصديق آنچه پرسيدى خواهى نگريست».[۳۱]
کمک به مستمندان
یکی از علل و حکمتهای روزه این است که با ایجاد حالت گرسنگی و تشنگی انسان به یاد ضعیفان و مستمندان و تنگدستان بیفتد و هر کسی به فراخور حال و وسع خود به آنان کمک نماید.[۳۲] ابن‌عباس می‌گوید وقتی که ماه رمضان فرا می‌رسید، هر صاحب حاجتی که به نزد رسول خدا(ص) مراجعه می‌کرد حاجتش برآورده می‌شد.[۳۳] از امام سجاد(ع) نقل شده که هر روز ماه رمضان را صدقه می‌داده است.[۳۴]
افطاری‌دادن
از امام صادق(ع) روایت شده که هنگامی که حضرت امام سجاد(ع) روزه می‌گرفت دستور می‌داد گوسفندی را سر می‌بریدند و آن را تکه‌تکه می‌کردند و در دیگ می‌ریختند. آن حضرت(ع) وقت غروب به دیگها سر می‌زد و در حالی که روزه داشت بوی آبگوشت را استشمام می‌کرد. سپس کاسه‌ها را پر می‌کردند و برای مردم میفرستادند. آنگاه امام(ع) خود با نان و خرما افطار می‌کرد.[۳۵]
توجه بیشتر به زیردستان و گذشتن از خطای آنان
از امام سجاد(ع) نقل شده که در ماه رمضان توجه خاصی به زیردستان و خدمتکاران خود داشت. در این ماه، هرگاه یکی از آنها مرتکب خطایی می‌شد، او را مورد عقوبت قرار نمی‌داد و تنها گناه او را یادداشت می‌نمود تا آنکه شب آخر ماه رمضان فرا می‌رسید. در آن شب، همهٔ آنان را گرد خود جمع می‌کرد و کاغذ خطایای آنان را بیرون می‌آورد و بر تک‌تک آنان می‌خواند و آنان به گناه خود اعتراف می‌کردند. پس از آن، در میان ایشان برمی‌خاست و می‌فرمود: «با صدای بلند بگویید: ای علی بن حسین، همان خدایت نیز خطاهایت را شمارش کرده، همانگونه که تو گناهان ما را شمردی و در کتاب تمام اعمال کوچک و بزرگ ثبت است. همهٔ اعمال نزد او حاضر است، همانگونه که اعمال ما نزد تو حاضر بود و تو بر آن ناظر بودی. پس از ما درگذر همانگونه که تو امید عفو و گذشت داری. از ما درگذر تا که خدایت را بخشنده و رحیم یابی.[۳۶]
منابع
- ↑ سید بن طاووس، علی بن موسی، إقبال الأعمال ( ط- القديمة)، تهران، دار الكتب الإسلاميه، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۲۰.
- ↑ الصدوق، محمد بن علی، من لا يحضره الفقيه، تحقیق علی‌اکبر الغفاری، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۱۵۶.
- ↑ الکلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تحقیق علی‌اکبر الغفارى و محمد الآخوندى، تهران، دار الكتب الإسلامية، الطبعة، ۱۴۰۷ق. ج۴، ص۸۸-۸۹؛ نیز: الحر العاملی، محمد بن حسن، وسائل الشيعه، قم، مؤسسة آل البیت(ع)، ۱۴۰۹ق، ج۱۰، ص۳۰۹.
- ↑ سید بن طاووس، إقبال الأعمال ( ط- القديمة)، ج۱، ص۲۰؛ نیز: سید بن طاووس، إقبال الأعمال ( ط- القديمة)، ج۱، ص۱۰-۱۱.
- ↑ المجلسی، محمدباقر بن محمدتقی، بحارالأنوارالجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق، ج۹۸، ص۵.
- ↑ الریشهری، محمد، مراقبات شهر رمضان، بمساعدة رسول الافقی، قم، دارالحدیث للطباعة و النشر، ۱۴۳۱ق، ص۱۰۱-۲۹۵.
- ↑ المجلسی، بحارالانوار، ج۹۸، ص۱۶۰.
- ↑ قاضی النعمان، نعمان بن محمد، دعائم الاسلام، قم، مؤسسة آل البیت (ع) لإحیاء التراث، ج۱، ص۲۸۲.
- ↑ المجلسی، بحار الانوار، ج۹۸، ص۱۶۹.
- ↑ الکلینی، الکافی، ج۴، ص۹۵.
- ↑ المجلسی، بحارالانوار، ج۴۰، ص۳۳۹.
- ↑ المجلسی، بحارالانوار، ج۹۶، ص۳۱۴.
- ↑ المجلسی، بحارالانوار، ج۹۶، ص۲۱۵.
- ↑ الکلینی، الکافی، ج۴، ص۱۵۲.
- ↑ المجلسی، بحار الانوار، ج۹۸، ص۱۲.
- ↑ الحر العاملی، وسائل الشيعه، ج۳، ص۳۲۷.
- ↑ المجلسی، بحارالانوار، ج۹۸، ص۵۸.
- ↑ المجلسی، بحارالانوار، ج۹۸، ص۱۶۰.
- ↑ الکلینی، الکافی، ج۴، ص۱۷۵.
- ↑ الحر العاملی، وسائل الشیعه، ج۱۰، ص۳۶۵.
- ↑ برای تفصیل بیشتر ن.ک: الریشهری، مراقبات شهر رمضان، ص۲۷۱-۲۷۸.
- ↑ برای تفصیل بیشتر ن.ک: الریشهری، مراقبات شهر رمضان، ص۲۷۹-۲۹۵.
- ↑ الصدوق، من لا يحضره الفقيه، ج۲، ص۱۷۴.
- ↑ الحر العاملی، وسائل الشیعه، ج۱۰، ص۳۰۵.
- ↑ الکلینی، الکافی، ج۴، ص۱۷۵.
- ↑ المجلسی، بحارالانوار، ج۸۹، ص۲۸۷.
- ↑ سید بن طاووس، إقبال الأعمال ( ط- القديمة)، تهران، ج۱، ص۱۱۴.
- ↑ سید بن طاووس، اقبال الاعمال، ج۱، ص۱۱۴.
- ↑ المجلسی، بحار الانوار، ج۹۷، ص۳۳۷.
- ↑ المجلسی، بحارالانوار، ج۹۷، ص۳۹۷.
- ↑ الطوسی، محمد بن الحسن، مصباح المتهجد، قم، مؤسسة البعثة، بی‌تا، ص۵۷۱.
- ↑ الحر العاملی، وسائل الشیعه، ج۱۰، ص۳۶۵.
- ↑ الکلینی، الکافی، ج۴، ص۱۸۱.
- ↑ الصدوق، علی بن محمد، عيون اخبار الرضا، تهران، انتشارات جهان، ۱۳۷۸ش، ج۲، ص۱۹۸.
- ↑ ابن طاووس، اقبال الاعمال، ص۶۴.
- ↑ الحر العاملی، وسائل الشیعه، ج۱۰، ص۱۴۰.