برنامه عملی محاسبه نفس: تفاوت میان نسخه‌ها

نسخهٔ کنونی تا ‏۲۹ سپتامبر ۲۰۲۴، ساعت ۱۰:۲۳

سؤال

برنامه عملی برای محاسبه نفس چیست؟

برنامه عملی محاسبه نفس توسط عالمان اخلاق به‌صورت روزانه و در چهار بخش ارائه شده است:

شخص در ابتدای روز با خود شرط می‌کند که تا پایان روز واجبات و مُحَرّمات را رعایت کند. (مُشارطه)
فرد در طول روز مراقبت از شرط و عهدی که بسته داشته باشد. (مراقبه)
هنگام شب به محاسبه و بررسی اعمال خود در آن روز بپردازد. (محاسبه)
شخص در پایان برای مواردی که به درستی عمل کرده پاداش، و برای مواردی که خلاف شرط خود عمل کرده، مجازات در نظر می‌گیرد.(معاقبه)

تعریف

بر اساس روایتی از امام صادق(ع)، محاسبه نفس یعنی انسان هر شبانه‌روز اعمال خود را به خود عرضه کرده و آن را محاسبه کند. اگر کار پسندیده‌ای داشت آن را زیاد کرده و اگر گناهی از او سر زده بود استغفار کند.^[۱]

محاسبه نفس را به حسابرسیِ یک تاجر تشبیه کرده‌اند. هر روز سود و زیان خود را محاسبه کرده و سعی می‌کند آنچه را باعث سود او شده تقویت کند و آنچه باعث زیان او می‌شود را ترک کند.

ساختار برنامه

عالمان اخلاق برنامه‌ای عملی به صورت روزانه برای محاسبه نفس ارائه داده‌اند، که از چند بخش تشکیل می‌شود.^[۲] ساختار این برنامه چنین است:

مشارطه

فرد در اول روز، با خود شرط می‌کند که تا پایان روز خلاف دستورات خدا رفتار نکند.^[۲] از نظر روان‌شناختی، این برنامه کوتاه مدت سبب می‌شود انسان برای ادامه دادن به برنامه تشویق شود.^[۳]

مشارطه به دو صورت انجام می‌شود:

به صورت کلی: در این نوع از مشارطه فرد شرط می‌کند به طور کلی همه اعمال واجب را انجام داده و کارهای حرام را ترک کند. در مشارطه به صورت کلی، فرد مشارطه را با اعضای هشت‌گانه خود (چشم، گوش، دامن، زبان، شکم، دست، پا و ذهن) انجام می‌دهد.^[۲]
به صورت جزئی: در این نوع از مشارطه فرد شرط می‌کند تا پایان روز مرتکب فعل یا رفتار ناپسندِ خاصی نشود. این شیوه برای وقتی است که انسان به صفت یا رفتار خاصی مبتلا است.^[۲]

می‌توان به‌صورت همزمان از هر دو شیوه نیز بهره برد؛ به این معنا که بر رعایت واجبات و محرمات شرط کرده و در کنار آن بر ترک صفت یا رفتاری خاص نیز شرط کند.

مُراقبه

کسی که مشارطه را در آغاز روز انجام داده، باید تا پایان روز مراقب باشد به شرط خود عمل کند و این مرحله مراقبه است. او باید قبل از عمل، با تفکر نسبت به انگیزه و نیت خود، مراقبت داشته باشد که خلاف اخلاق و دستورات الهی مرتکب کاری نشود. پس از عمل نیز باید مراقبت کند که با پیامدهایی مانند ریا، منّت و آزار، ارزش عمل خود را از میان نبرد.

در ابتدای راه، از سخت‌گیری در مراقبه نهی شده است؛ بنابراین، انسان در ابتدای راه باید تنها نسبت به حلال و حرام مراقبت داشته باشد؛ یا تنها نسبت به یک صفت ناپسند، مراقبت انجام دهد. او می‌تواند در مراحل بعد، به مراتب بالاتر مراقبه نیز بپردازد.

محاسبه

فرد باید در پایان روز، پیش از خواب به ارزیابی و حسابرسی اعمال روز بپردازد. شیوه محاسبه به این صورت است که اعمال را از ابتدای روز تا انتهای آن بررسی کرده و آنها را ارزیابی کند.^[۲]

محاسبه باید هم برای واجبات ترک شده و هم برای محرمات انجام شده باشد. به این نکته توجه بیشتر داده شده که بسیاری از مردم کمتر به کارهایی که نباید انجام دهند، توجه دارند.^[۴]

معاقبه

اگر اعمال انجام شده با ارزش‌های اخلاقی موافق بود، شخص پاداشی مانند تفریح و غذای مناسب برای آن در نظر بگیرد. اما اگر خلاف آن بود، باید مجازاتی مناسب با آن در نظر گرفته شود.

برای مجازات، در ابتدا به سرزنش خود به صورت تلقین به خود پرداخته و در مراتب بعد، اعمال سختی مانند روزه انجام دهد. سفارش شده در این موارد، تشابه با عمل خلاف را نیز در نظر بگیرد؛ برای نمونه، در مورد خوردن غذای حرام، به خود گرسنگی دهد. در مورد نگاه به نامحرم، چشم خود را از دیدن کارهایی که دوست دارد مثل تماشای فیلم، محروم کند. جریمه باید در مقدار و چگونگی با گناه متناسب باشد.^[۵]

محتوا

رعایت واجبات و محرمات مهمترین محتوای برنامه محاسبه نفس است. ترک ویژگی‌های ناپسند که شخص به آنها مبتلا شده و یا دارا شدن ویژگی‌های نیکویی که فاقد آنها است، جزء محتوای برنامه محاسبه نفس است.

در برنامه‌ریزی محاسبه نفس، باید به سه بُعد رفتاری، شناختی و هیجانی نیز توجه شود. بُعد رفتاری مانند زیارت رفتن، عیادت مریض و تشییع جنازه؛ بُعد شناختی مانند همنشینی با عالمان، مطالعه کتاب‌های اخلاقی و شنیدن موعظه و سخنرانی و رفع شبهات؛ بُعد هیجانی و عاطفی مانند محبت به امامان(ع)، ابراز دوستی به اولیاء خدا، گریه بر مصیبت‌های اهل بیت(ع) و شادی در ایام ولادت.

جستارهای وابسته

خود تربیتی

منابع

↑ مصباح یزدی، محمد تقی، پندهای امام صادق به رهپویان صادق، قم، انتشارات مؤسسه امام خمینی، ۱۳۸۰ش، ص۲۱.
↑ ^۲٫۰ ^۲٫۱ ^۲٫۲ ^۲٫۳ ^۲٫۴ دیلمی، احمد و آذربایجانی، مسعود، اخلاق اسلامی، قم، دفتر نشر معارف، چاپ چهل و یکم، ۱۳۸۵ش، ص۲۲۳.(اقتباس از فصل سوم).
↑ امام خمینی، چهل حدیث، تهران، مرکز نشر دانشگاهی، رجاء، ۱۳۶۸ش، ص۸. (اقتباس)؛ دیلمی، احمد و آذربایجانی، مسعود، اخلاق اسلامی، قم، دفتر نشر معارف، چاپ چهل و یکم، ۱۳۸۵ش، ص۲۲۳.(اقتباس از فصل سوم).
↑ پندهای امام صادق(ع) به ره جویان صادق، همان، ص۲۰۵ (اقتباس).
↑ دیلمی، احمد و آذربایجانی، مسعود، اخلاق اسلامی، قم، دفتر نشر معارف، چاپ چهل و یکم، ۱۳۸۵ش، ص۲۳۳.

[1] مصباح یزدی، محمد تقی، پندهای امام صادق به رهپویان صادق، قم، انتشارات مؤسسه امام خمینی، ۱۳۸۰ش، ص۲۱.

[:0-2] ۲٫۰ ^۲٫۱ ^۲٫۲ ^۲٫۳ ^۲٫۴ دیلمی، احمد و آذربایجانی، مسعود، اخلاق اسلامی، قم، دفتر نشر معارف، چاپ چهل و یکم، ۱۳۸۵ش، ص۲۲۳.(اقتباس از فصل سوم).

[3] امام خمینی، چهل حدیث، تهران، مرکز نشر دانشگاهی، رجاء، ۱۳۶۸ش، ص۸. (اقتباس)؛ دیلمی، احمد و آذربایجانی، مسعود، اخلاق اسلامی، قم، دفتر نشر معارف، چاپ چهل و یکم، ۱۳۸۵ش، ص۲۲۳.(اقتباس از فصل سوم).

[4] پندهای امام صادق(ع) به ره جویان صادق، همان، ص۲۰۵ (اقتباس).

[5] دیلمی، احمد و آذربایجانی، مسعود، اخلاق اسلامی، قم، دفتر نشر معارف، چاپ چهل و یکم، ۱۳۸۵ش، ص۲۳۳.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

@@ خط ۱: / خط ۱: @@
-{{ویرایش}}
 {{شروع متن}}
-{{شاخه
- | شاخه اصلی = اخلاق
- |شاخه فرعی۱ = تهذیب نفس
- |شاخه فرعی۲ = محاسبه نفس
- |شاخه فرعی۳ =
-}}
 {{سوال}}
-محاسبه نفس چیست و چگونه باید آن را انجام داد؟{{پایان سوال}}
+برنامه عملی برای محاسبه نفس چیست؟
+{{پایان سوال}}
 {{پاسخ}}
-محاسبه نفس یکی از موضوعاتی است که در روایات بسیار تأکید شده است و علمای اخلاق درباره آن بسیار بحث کرده‌اند در روایتی آمده هر کس باید از خود حساب بکشد و دست کم، در هر شبانه روز، یک بار خود را محاسبه کند. اگر کار خوبی در آن‌ها یافت بر آن بیفزاید و اگر کار زشتی یافت، طلب بخشایش نماید تا در قیامت دچار رسوایی نگردد.
+'''برنامه عملی محاسبه نفس''' توسط عالمان [[اخلاق]] به‌صورت روزانه و در چهار بخش ارائه شده است:
-از جمله چیزهایی که سبب شگفتی فیلسوفان جهان است این است که خدا به روح انسان ویژگی عطا کرده که می‌تواند بر اعمال خود نظارت و مراقبت داشته باشد و می‌تواند خود را تشویق، تنبیه و توبیخ و… کند.<ref>مصباح یزدی، محمد تقی، پندهای امام صادق(ع) به ره جویان صادق، قم، مؤسسه آموزشی، و پژوهشی امام خمینی، ۱۳۸۱، ص۲۵–۲۴. (بنگرید کتاب الروضه باب، ۲۴، روایت ۱، ص۲۷۹–۲۸۶).</ref>
+* شخص در ابتدای روز با خود شرط می‌کند که تا پایان روز [[واجب|واجبات]] و [[حرام|مُحَرّمات]] را رعایت کند. (مُشارطه)
+* فرد در طول روز مراقبت از شرط و عهدی که بسته داشته باشد. (مراقبه)
+* هنگام شب به محاسبه و بررسی اعمال خود در آن روز بپردازد. (محاسبه)
+* شخص در پایان برای مواردی که به درستی عمل کرده [[پاداش]]، و برای مواردی که خلاف شرط خود عمل کرده، مجازات در نظر می‌گیرد.(معاقبه)
-== تعریف  ==
+== تعریف ==
-{{اصلی|تعریف محاسبه}}
+بر اساس [[روایت|روایتی]] از [[امام صادق(ع)]]، [[محاسبه نفس]] یعنی انسان هر شبانه‌روز اعمال خود را به خود عرضه کرده و آن را محاسبه کند. اگر کار پسندیده‌ای داشت آن را زیاد کرده و اگر [[گناه|گناهی]] از او سر زده بود [[استغفار]] کند.<ref>مصباح یزدی، محمد تقی، پندهای امام صادق به رهپویان صادق، قم، انتشارات مؤسسه امام خمینی، ۱۳۸۰ش، ص۲۱.</ref>
-بر اساس [[روایت|روایتی]] از [[امام صادق(ع)]]، [[محاسبه نفس]] یعنی انسان هر شبانه‌روز اعمال خود را به خودش عرضه کند و آن را محاسبه کند؛ اگر کار پسندیده‌ای داشت آن را زیاد کرده و اگر [[گناه|گناهی]] از او سر زده بود [[استغفار]] کند.<ref>مصباح یزدی، محمد تقی، پندهای امام صادق به رهپویان صادق، قم، انتشارات مؤسسه امام خمینی، 1380، ص 21.</ref>
-محاسبه نفس، مانند محاسبه و حسابرسیِ یک تاجر است که هر روز سود و زیان خود را محاسبه کرده و سعی می‌کند آنچه را باعث سود او شده زیادشده تقویت کرده و آنچه باعث زیان او شده را ترک کند.
+محاسبه نفس را به حسابرسیِ یک تاجر تشبیه کرده‌اند. هر روز سود و زیان خود را محاسبه کرده و سعی می‌کند آنچه را باعث سود او شده تقویت کند و آنچه باعث زیان او می‌شود را ترک کند.
-== مراحل ==
+== ساختار برنامه ==
-عالمان اخلاق برنامه‌ای عملی، به صورت روزانه برای محاسبه نفس ارائه داده‌اند، که از چند بخش تشکیل می‌شود. این برنامه و بخش‌های آن چنین است:<ref>دیلمی، احمد و آذربایجانی، مسعود، اخلاق اسلامی، قم، دفتر نشر معارف، چاپ چهل و یکم، ۱۳۸۵ش، ص۲۲۳.(اقتباس از فصل سوم).</ref>
+عالمان [[اخلاق]] برنامه‌ای عملی به صورت روزانه برای محاسبه نفس ارائه داده‌اند، که از چند بخش تشکیل می‌شود.<ref name=":0">دیلمی، احمد و آذربایجانی، مسعود، اخلاق اسلامی، قم، دفتر نشر معارف، چاپ چهل و یکم، ۱۳۸۵ش، ص۲۲۳.(اقتباس از فصل سوم).</ref> ساختار این برنامه چنین است:
 === مشارطه ===
-فرد در اول روز، با خود شرط می‌کند که تا پایان روز خلاف دستورات خدا رفتار نکند. یک روز خلاف نکردن آسان است و از نظر روان‌شناختی، این برنامه کوتاه مدت باعث می‌شود که انسان برای ادامه دادن به برنامه تشویق شود.
+فرد در اول روز، با خود شرط می‌کند که تا پایان روز خلاف دستورات خدا رفتار نکند.<ref name=":0" /> از نظر روان‌شناختی، این برنامه کوتاه مدت سبب می‌شود انسان برای ادامه دادن به برنامه تشویق شود.<ref>امام خمینی، چهل حدیث، تهران، مرکز نشر دانشگاهی، رجاء، ۱۳۶۸ش، ص۸. (اقتباس)؛ دیلمی، احمد و آذربایجانی، مسعود، اخلاق اسلامی، قم، دفتر نشر معارف، چاپ چهل و یکم، ۱۳۸۵ش، ص۲۲۳.(اقتباس از فصل سوم).</ref>
 مشارطه به دو صورت انجام می‌شود:
-به صورت کلی با اعضای هشت‌گانه: مراد از اعضای هشتگانه چشم، گوش، دامن، زبان، شکم، دست، پا و ذهن است. در این نوع از مشارطه فرد شرط می‌کند اعمال واجب را انجام داده و کارهای حرام را ترک کند.
+* '''به صورت کلی''': در این نوع از مشارطه فرد شرط می‌کند به طور کلی همه اعمال [[واجب]] را انجام داده و کارهای [[حرام]] را ترک کند. در مشارطه به صورت کلی، فرد مشارطه را با اعضای هشت‌گانه خود (چشم، گوش، دامن، زبان، شکم، دست، پا و ذهن) انجام می‌دهد.<ref name=":0" />
+* '''به صورت جزئی''': در این نوع از مشارطه فرد شرط می‌کند تا پایان روز مرتکب فعل یا رفتار ناپسندِ خاصی نشود. این شیوه برای وقتی است که انسان به صفت یا رفتار خاصی مبتلا است.<ref name=":0" />
+می‌توان به‌صورت همزمان از هر دو شیوه نیز بهره برد؛ به این معنا که بر رعایت واجبات و [[محرمات]] شرط کرده و در کنار آن بر ترک صفت یا رفتاری خاص نیز شرط کند.
-درباره یک صفت یا رفتار خاص اخلاقی: این شیوه برای وقتی است که انسان به صفت یا رفتار خاصی مبتلا است. او شرط می‌کند تا پایان روز مرتکب آن رفتار ناپسند نشود.
+=== مُراقبه ===
+کسی که مشارطه را در آغاز روز انجام داده، باید تا پایان روز مراقب باشد به شرط خود عمل کند و این مرحله مراقبه است. او باید قبل از عمل، با تفکر نسبت به انگیزه و [[نیت]] خود، مراقبت داشته باشد که خلاف اخلاق و دستورات الهی مرتکب کاری نشود. پس از عمل نیز باید مراقبت کند که با پیامدهایی مانند [[ریا]]، منّت و آزار، ارزش عمل خود را از میان نبرد.
-=== مراقبه ===
+در ابتدای راه، از سخت‌گیری در مراقبه نهی شده است؛ بنابراین، انسان در ابتدای راه باید تنها نسبت به [[حلال]] و حرام مراقبت داشته باشد؛ یا تنها نسبت به یک صفت ناپسند، مراقبت انجام دهد. او می‌تواند در مراحل بعد، به مراتب بالاتر مراقبه نیز بپردازد.
-در طول روز باید مراقب شرط‌های خود باشیم و خود را ملزم کنیم که به شرط خود عمل کنیم و از چارچوب برنامه مشارطه خارج نشویم. مراقبه به معنای حضور فعال شخص، هنگام عمل هر یک از اعضای هفت‌گانه است. قبل از عمل با فکر و تأمل نسبت به انگیزه و نیت خود مراقبت داشته باشیم؛ هنگام عمل مراقبت کنیم مبادا خلاف ارزش‌های اخلاقی و تعالیم الهی از ما سر زند.
-و پس از عمل نیز مراقبت کنیم که با پیامدهای خاصی مانند: ریا، منّت، اذیت و… عمل صادر شده را ضایع نکنیم.
+=== محاسبه ===
+فرد باید در پایان روز، پیش از خواب به ارزیابی و حسابرسی اعمال روز بپردازد. شیوه محاسبه به این صورت است که اعمال را از ابتدای روز تا انتهای آن بررسی کرده و آنها را ارزیابی کند.<ref name=":0" />
-در مراقبت نباید ابتدای امر خیلی بر خود سخت بگیریم در ابتدای کار باید تنها بر حلال و حرام از خود حساسیت نشان دهیم یا نسبت به یک صفت بداخلاقی خود را محاسبه کنیم تا در مراحل بعد به خلوص نیّت و مراتب بالاتر مراقبه نیز بپردازیم.
+محاسبه باید هم برای واجبات ترک شده و هم برای محرمات انجام شده باشد. به این نکته توجه بیشتر داده شده که بسیاری از مردم کمتر به کارهایی که نباید انجام دهند، توجه دارند.<ref>پندهای امام صادق(ع) به ره جویان صادق، همان، ص۲۰۵ (اقتباس).</ref>
-محاسبه: قبل از خواب به ارزیابی و حسابرسی اعمال روز بپردازیم. شیوه محاسبه به این صورت است که از ابتدای روز شروع می‌کنیم و با بررسی اعمال که از ما سرزده به ارزیابی آن‌ها می‌پردازیم. با تفکر به ثمرات محاسبه می‌توانیم از سختی بکاهیم.
 === معاقبه ===
-اگر اعمال انجام شده با معیارهای اخلاقی موافق بوده باید یک پاداشی مثل تفریح، غذای مناسب و… برای آن درنظر بگیریم و اگر خلاف آن بوده باید مجازاتی مناسب و متوازن در نظر بگیرد مثل این که در ابتدا به سرزنش و ملامت خود به‌طور کلامی و تلقین به نفس برآییم و در مراتب بعد اعمال مشقت آمیزی را بر خود تحمل کنیم مثل روزه، حذف یک وعده غذا، در این موارد می‌توان تشابه با عمل خلاف را هم لحاظ کرد مثلاً در مورد عدم مراعات نسبت به غذای حرام، به خود گرسنگی دهیم، و درمورد نگاه به نامحرم، چشم خود را از دیدن امور دوست داشتنی مثل فیلم جذاب، طبیعت زیبا، محروم کنیم، جریمه باید متناسب با کمیّت و کیفیت گناه انتخاب شود.<ref>دیلمی، احمد و آذربایجانی، مسعود، اخلاق اسلامی، قم، دفتر نشر معارف، چاپ چهل و یکم، ۱۳۸۵ش، ص۲۳۳.</ref>
+{{اصلی|مجازات خود}}
+اگر اعمال انجام شده با ارزش‌های اخلاقی موافق بود، شخص پاداشی مانند تفریح و غذای مناسب برای آن در نظر بگیرد. اما اگر خلاف آن بود، باید مجازاتی مناسب با آن در نظر گرفته شود.
-== نکته‌های مهم ==
-# برای محاسبه نفس می‌توانید جدولی ترسیم کنید و در آن روز، صفت یا رفتار بد، اعضاء هشت‌گانه مذکور و مشارطه، مراقبه، محاسبه و معاقبه و جریمه و پاداش ساعت محاسبه درشب و ساعت مشارطه صبحگاهی را در آن مشخص کنیم این جدول را می‌توانید طبق سلیقه و علاقه خود به شکل و فرم‌های مختلفی بکشید.
-# محاسبه نوشتاری برنامه را جدی تر، ملموس تر می‌کند و زمینه بررسی فرایند رشد یا نوسان را در طول ایام مهیا می‌سازد.
-۳. برنامه محاسبه را یک روزه در نظر بگیرید؛ این کار یعنی تقسیم اهداف کلی به اهداف کوچک‌تر از نظر روانی زمینه اجرای برنامه را فراهم می‌سازد و کار را دشوار نشان نمی‌دهد. در روز بعد نیز دوباره برنامه محاسبه را مثل روز قبل انجام می‌دهیم.<ref>امام خمینی، چهل حدیث، تهران، مرکز نشر دانشگاهی، رجاء، ۱۳۶۸ش، ص۸. (اقتباس۹).</ref>
-۴. در برنامه باید هم برای بعد ایجابی یعنی کارهایی که باید انجام دهیم و عادات و صفاتی که باید ایجاد کنیم، فضایی را در نظر بگیریم و هم به بعد سلبی یعنی رفتارها، صفات و عاداتی که باید ترک شود. برنامه محاسبه از آن جهت مفید است که جلوی فریب نفس و شیطان را می‌گیرد چون افراد متدین اغلب توجه دارند که چه کارهایی باید انجام دهند و کمتر به کارهایی که نباید انجام دهند دقت کافی می‌کنند.<ref>پندهای امام صادق(ع) به ره جویان صادق، همان، ص۲۰۵ (اقتباس).</ref>
+برای مجازات، در ابتدا به سرزنش خود به صورت تلقین به خود پرداخته و در مراتب بعد، اعمال سختی مانند [[روزه]] انجام دهد. سفارش شده در این موارد، تشابه با عمل خلاف را نیز در نظر بگیرد؛ برای نمونه، در مورد خوردن غذای حرام، به خود گرسنگی دهد. در مورد نگاه به [[نامحرم]]، چشم خود را از دیدن کارهایی که دوست دارد مثل تماشای فیلم، محروم کند. جریمه باید در مقدار و چگونگی با گناه متناسب باشد.<ref>دیلمی، احمد و آذربایجانی، مسعود، اخلاق اسلامی، قم، دفتر نشر معارف، چاپ چهل و یکم، ۱۳۸۵ش، ص۲۳۳.</ref>
+== محتوا ==
+رعایت [[واجبات]] و [[محرمات]] مهمترین محتوای برنامه محاسبه نفس است. ترک ویژگی‌های ناپسند که شخص به آنها مبتلا شده و یا دارا شدن ویژگی‌های نیکویی که فاقد آنها است، جزء محتوای برنامه محاسبه نفس است.
-# در برنامه می‌توانیم دو قسمت کلی و خاص در نظر بگیریم مثلاً به‌طور کلی برنامه بریزیم که می‌خواهیم واجبات را انجام دهیم و محرمات را ترک کنیم و شب به‌طور کلی آن را محاسبه کنیم و در قسمت خاص می‌توانیم بر صفت و عادتی که در آن مشکل جدی داریم تمرکز کنیم و برای آن برنامه محاسبه خاص (مشارطه، مراقبه، محاسبه و معاقبه) داشته باشیم. به عنوان مثال کسی که می‌داند در کنترل چشم مشکل جدی دارد یا در نماز اول وقت خواندن مشکل جدی دارد می‌تواند در خصوص این امر نیز برنامه ای خاص داشته باشد.
+در برنامه‌ریزی محاسبه نفس، باید به سه بُعد رفتاری، شناختی و هیجانی نیز توجه شود. بُعد رفتاری مانند [[زیارت]] رفتن، [[عیادت مریض]] و [[تشییع جنازه]]؛ بُعد شناختی مانند همنشینی با عالمان، مطالعه کتاب‌های اخلاقی و شنیدن [[موعظه]] و سخنرانی و رفع شبهات؛ بُعد هیجانی و عاطفی مانند [[محبت به امامان(ع)]]، ابراز دوستی به اولیاء خدا، گریه بر مصیبت‌های [[اهل بیت(ع)]] و شادی در ایام ولادت.
-# در برنامه محاسبه باید به سه بعد رفتاری، شناختی، هیجانی توجه کنیم. بعد رفتاری مثل زیارت رفتن، عیادت مریض، تشییع جنازه و… بعد شناختی مثل همنشینی با علماء، مطالعه کتب اخلاقی، شنیدن موعظه و سخنرانی، رفع شبهات و… بعد هیجانی و عاطفی مثل علاقه و ارادت نسبت به ائمه، ابراز دوستی به اولیاء خدا، گریه بر مصیبت ائمه(ع) و شادی در ایام ولادت‌ها و…
-{{مطالعه بیشتر}}
-== معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر ==
+== جستارهای وابسته ==
-* اخلاق اسلامی، احمد دیلمی و مسعود آذربایجانی، دفتر نشر معارف.
-* اخلاق اسلامی، محمد علی سادات، نشر سمت.
-* گناهان کبیره، عبدالحسین دستغیب، نشر تربیت.
-* نقش زمان در سرنوشت انسان ـ مهدی فقیه ایمانی، انتشارات عطر سعادت.
-* گناه‌شناسی، محسن قرائتی، ستاد اقامه نماز، مرکز فرهنگی درس‌هایی از قرآن.
+* [[خود تربیتی]]
 == منابع ==
 {{پانویس|۲}}
+{{شاخه
+ | شاخه اصلی = اخلاق
+ | شاخه فرعی۱ = تهذیب نفس
+ | شاخه فرعی۲ = محاسبه نفس
+ | شاخه فرعی۳ =
+}}
 {{تکمیل مقاله
-  | شناسه =
+  | شناسه = شد
-  | تیترها =
+  | تیترها = شد
-  | ویرایش =
+  | ویرایش = شد
-  | لینک‌دهی =
+  | لینک‌دهی = شد
   | ناوبری =
-  | نمایه =
+  | نمایه =شد
-  | تغییر مسیر =
+  | تغییر مسیر =شد
   | ارجاعات =
-  | بازبینی =
+  | بازبینی نویسنده =
+ | ارزیابی کمی =شد
   | تکمیل =
-  | اولویت =
+  | اولویت = ب
-  | کیفیت =
+  | کیفیت = ج
 }}
 {{پایان متن}}
+[[ar:البرنامج التطبیقي لمحاسبة النفس]]
+[[es:Programa práctico para evaluar el ego]]
+[[fr:Programme pratique pour juger l'âme]]
+[[رده:فضایل اخلاقی]]