دلایل مخالفان نسخ احکام: تفاوت میان نسخه‌ها
(ابرابزار) |
Nazarzadeh (بحث | مشارکتها) جز (جایگزینی متن - ' | بازبینی =' به ' | ارزیابی کمی =') برچسب‌ها: ویرایش همراه ویرایش از وبگاه همراه |
||
| (۱۳ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۲ کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
{{شروع متن}} | {{شروع متن}} | ||
{{سوال}}عدّه‌ای منکر نسخ می‌باشند و برای خود ادله‌ای دارند آیا ادله آنها تمام هست یا خیر؟ | {{سوال}}عدّه‌ای منکر نسخ می‌باشند و برای خود ادله‌ای دارند آیا ادله آنها تمام هست یا خیر؟ | ||
{{پایان سوال}} | {{پایان سوال}} | ||
{{پاسخ}} | {{پاسخ}} | ||
مخالفان | مخالفان نسخ احکام دلایلی برای خود دارند. از جمله: نسخ یعنی حکمت الهی در قانونگذاری قبل از نسخ مراعات نشده نبود یا خدا به سرانجام حکم نسخ شده آگاه نبود و این درباره خدا محال است. لغو بودن حکمی که از اول قرار بود نسخ شود و خدا کار بیهوده انجام نمی‌دهد. خداوند به صراحت راه یافتن باطل بر قرآن را رد کرده است و نسخ یعنی حکمی باطل در قرآن راه یافته بود و نسخ شد. جامعه اسلامی به خاطر عمل ناخواسته به حکم نسخ شده گمراه می‌شود و خدا مایه گمراهی جامعه نمی‌شود و ... . | ||
== | == نسخ مخالف با حکمت یا دانش الهی== | ||
نسخ | [[شرایط و اقسام نسخ|نسخ احکام]] مستلزم یکی از دو امر محال است: یک) خدا حکمت و مصلحت را در مقام قانونگذاری رعایت نکرده است. دو) سرنوشت کار را نمی‌دانسته و در مقام اجراء با مشکل روبرو شده و به ناچار آن را نسخ کرده است. هر دو در مورد خداوند محال هستند.<ref>نگاه کنید: زرقانی، محمد عبدالعظیم، مناهل العرفان فی علوم القرآن، ترجمه: محسن آرمین، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگى، ۱۳۸۵ش، ص۷۷۴.</ref> | ||
=== پاسخ === | === پاسخ === | ||
گاهی حکمی که از طرف خداوند تشریع می‌شود و هدف از آن امتحان یا اتمام حجت است، در این موارد نسخ هیچ گونه اشکالی ندارد. هر دو حکم در جای خود دارای حکمت و مصلحت هستند. | * گاهی حکمی که از طرف خداوند تشریع می‌شود و هدف از آن [[امتحان الهی در قرآن|امتحان]] یا اتمام حجت است، در این موارد نسخ هیچ گونه اشکالی ندارد. هر دو حکم در جای خود دارای حکمت و مصلحت هستند. | ||
گاهی حکمی براساس مصلحتی تشریع می‌شود که از اول حکم آن در علم خداوند موقت بود و پس از تمام شدن آن مدت، نسخ آن اعلان شده است.<ref>خویی، ابوالقاسم، محاضرات، قم، ناشر دارالهادی للمطبوعات، چاپ سوم، ۱۴۱۰ه، ج۵، ص۳۲۸.</ref> | * گاهی حکمی براساس مصلحتی تشریع می‌شود که از اول حکم آن در علم خداوند موقت بود و پس از تمام شدن آن مدت، نسخ آن اعلان شده است.<ref>خویی، ابوالقاسم، محاضرات، قم، ناشر دارالهادی للمطبوعات، چاپ سوم، ۱۴۱۰ه، ج۵، ص۳۲۸.</ref> | ||
== | ==بیهوده بودن حکم موقت و نسخ آن== | ||
خداوند اگر می‌دانست این حکم محدود است و به نسخ منجر می‌شود، چرا چنین قانونی را وضع کرد؟ | خداوند اگر می‌دانست این حکم محدود است و به نسخ منجر می‌شود، چرا چنین قانونی را وضع کرد؟ اگر مقتضى است كه حكم به صورت پيوسته و هميشگى باشد، چرا محدود شده است و اگر اقتضاى پيوستگى ندارد، اصلا حکم موقتی تشريع نگردد.<ref>مولائی‌نیا همدانی، عزت‌الله، نسخ در قرآن، تهران، نشر رايزن، ۱۳۷۸ش، ص۲۸۸.</ref> | ||
=== پاسخ === | === پاسخ === | ||
خداوند با این کار می‌تواند افراد را امتحان کند که آیا به این حکم عمل می‌کنند یا نه، مثل این‌که خداوند حضرت ابراهیم(ع) را به ذبح اسماعیل(ع) امر کرد. یا مثل آیه نجوی که مردم مأمور به صدقه دادن در موقع سخن گفتن رازگونه از رسول‌الله(ص) بودند و به این وسیله خداوند متعال خواست مسلمانان واقعی از غیر آن معلوم شوند. | خداوند با این کار می‌تواند افراد را امتحان کند که آیا به این حکم عمل می‌کنند یا نه، مثل این‌که خداوند [[حضرت ابراهیم(ع) در قرآن|حضرت ابراهیم(ع)]] را به ذبح [[اسماعیل(ع)]] امر کرد.<ref>سوره صافات، آیه۱۰۷-۱۰۲.</ref> یا مثل [[واجب شدن صدقه قبل از نجوی و نسخ آن|آیه نجوی]]<ref>سوره مجادله، آیه۱۳-۱۲.</ref> که مردم مأمور به صدقه دادن در موقع سخن گفتن رازگونه از [[رسول‌الله(ص)]] بودند<ref>سوره مجادله، آیه۱۳-۱۲.</ref> و به این وسیله خداوند متعال خواست مسلمانان واقعی از غیر آن معلوم شوند. | ||
== | ==نسخ یعنی راه یافتن باطل در قرآن== | ||
بعضی برای انکار نسخ به آیه ۴۲ سوره فصلت استدلال می‌کنند: {{قرآن|لا یَأْتِیهِ الْبَاطِلُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَلا مِنْ خَلْفِهِ تَنْزِیلٌ مِنْ حَکِیمٍ حَمِیدٍ|ترجمه= هیچ گونه باطلی، نه از پیش رو و نه از پشت سر، به سراغ آن نمی‌آید؛ چرا که از سوی خداوند حکیم و شایسته ستایش نازل شده است.}} آیه تصریح دارد که قرآن در معرض بطلان قرار نمی‌گیرد و نسخ بدان معناست که حکم قبلی درست نبود. اگر نسخ درست باشد به معنای راه یافتن باطل هر چند در مدت کوتاهی در قرآن می‌باشد. | بعضی برای انکار نسخ به آیه ۴۲ [[سوره فصلت]] استدلال می‌کنند: {{قرآن|لا یَأْتِیهِ الْبَاطِلُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَلا مِنْ خَلْفِهِ تَنْزِیلٌ مِنْ حَکِیمٍ حَمِیدٍ|ترجمه= هیچ گونه باطلی، نه از پیش رو و نه از پشت سر، به سراغ آن نمی‌آید؛ چرا که از سوی خداوند حکیم و شایسته ستایش نازل شده است.}} آیه تصریح دارد که قرآن در معرض بطلان قرار نمی‌گیرد و نسخ بدان معناست که حکم قبلی درست نبود. اگر نسخ درست باشد به معنای راه یافتن باطل هر چند در مدت کوتاهی در قرآن می‌باشد.<ref>على حسن العريض، فتح المنان فى نسخ القرآن، مصر – قاهره، انتشارات خانچى، چاپ اول، ۱۹۷۳م، ص۱۰۰.</ref> | ||
=== پاسخ === | === پاسخ === | ||
نسخ حکمی به معنای باطل بودن آن حکم نمی‌باشد تا آن‌که ورود آن در قرآن خلاف این آیه باشد. حکم قبلی موافق با حکمت و مصلحت است که مدت معینی داشت و حکم فعلی نیز حکمت و مصلحت جدیدی دارد.<ref>حکیم، | نسخ حکمی به معنای باطل بودن آن حکم نمی‌باشد تا آن‌که ورود آن در قرآن خلاف این آیه باشد. حکم قبلی موافق با حکمت و مصلحت است که مدت معینی داشت و حکم فعلی نیز حکمت و مصلحت جدیدی دارد.<ref>مولائی‌نیا همدانی، عزت‌الله، نسخ در قرآن، تهران، نشر رايزن، ۱۳۷۸ش، ص۳۳۶. حکیم، محمدباقر، علوم قرآنی، ترجمه محمدعلی لسانی فشارکی، تهران، مؤسسه فرهنگی انتشاراتی تبیان، چاپ اول، ۱۳۷۸، ص۲۱۱.</ref> | ||
== | ==عمل ناآگاهانه به منسوخ== | ||
وجود آیات منسوخ در قرآن موجب گمراهی می‌گردد و برخی ندانسته آیه منسوخ را مورد عمل قرار می‌دهند. | یکی از شبهات این است که وجود آیات منسوخ در قرآن موجب گمراهی می‌گردد و برخی ندانسته آیه منسوخ را مورد عمل قرار می‌دهند. این کار از خدا قبیح است.<ref>محمد، علی جمعه، النسخ عند الأصولیین، قاهره، نهضة مصر، ۲۰۰۵ م، ص۶۷.</ref> | ||
=== پاسخ === | === پاسخ === | ||
پی‌آمدهای جهل و نادانی افراد از خودشان نشأت گرفته و اگر اهل دانش باشند می‌توانند ناسخ را از منسوخ تشخیص بدهند، همان‌طوری که جدا کردن آیات محکم و متشابه کار دشواری است امّا برای دانشمندان ثابت قدم کاری آسان است. | پی‌آمدهای جهل و نادانی افراد از خودشان نشأت گرفته و اگر اهل دانش باشند می‌توانند ناسخ را از منسوخ تشخیص بدهند، همان‌طوری که جدا کردن آیات [[محکم و متشابه]] کار دشواری است امّا برای دانشمندان ثابت قدم کاری آسان است. | ||
== | ==ناسخ و منسوخ موجب تناقض در قرآن== | ||
وجود آیات ناسخ و منسوخ در قرآن مستلزم وجود تنافی میان برخی آیات می‌شود و با آیه۸۲ سوره نساء سازگار نمی‌باشد: {{قرآن|أَفَلا یَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ وَلَوْ کَانَ مِنْ عِنْدِ غَیْرِ اللَّهِ لَوَجَدُوا فِیهِ اخْتِلافًا کَثِیرًا|ترجمه= آیا درباره قرآن نمی‌اندیشند؟! اگر از سوی غیر خدا بود، اختلاف فراوانی در آن می‌یافتند.}} | وجود آیات ناسخ و منسوخ در قرآن مستلزم وجود تنافی میان برخی آیات می‌شود و با آیه۸۲ [[سوره نساء]] سازگار نمی‌باشد: {{قرآن|أَفَلا یَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ وَلَوْ کَانَ مِنْ عِنْدِ غَیْرِ اللَّهِ لَوَجَدُوا فِیهِ اخْتِلافًا کَثِیرًا|ترجمه= آیا درباره قرآن نمی‌اندیشند؟! اگر از سوی غیر خدا بود، اختلاف فراوانی در آن می‌یافتند.}} | ||
پذیرفتن وجود آيات ناسخ و منسوخ در قرآن كريم، همان پذيرفتن تناقض و تضاد و اختلاف ميان آيات است و آيه آن را به طور مطلق نفى كرده و ساحت قرآن را از وجود هرگونه اختلاف و تضاد ميان آياتش، منزه معرفى مى‌نمايد، بنابراين، فرض، وجود آيات ناسخ و منسوخ، تكذيب آيۀ كريمه خواهد بود و جايز نمى‌باشد.<ref>مولائی‌نیا همدانی، عزت‌الله، نسخ در قرآن، تهران، نشر رايزن، ۱۳۷۸ش، ص۳۴۱.</ref> | |||
=== پاسخ === | === پاسخ === | ||
وجود تنافی و تضاد در صورتی است که ظاهری نباشد ولی اگر هر حکم منسوخی از نظر زمان و مکان با حکم ناسخ مغایرت داشت و هر کدام در جای خود دارای مصلحت زمانی خویش بود، در آن صورت دیگر تنافی وجود ندارد.<ref>معرفت، | وجود تنافی و تضاد در صورتی است که ظاهری نباشد ولی اگر هر حکم منسوخی از نظر زمان و مکان با حکم ناسخ مغایرت داشت و هر کدام در جای خود دارای مصلحت زمانی خویش بود، در آن صورت دیگر تنافی وجود ندارد.<ref>معرفت، محمدهادی، علوم قرآنی، قم، مؤسسه فرهنگی التمهید، چاپ اول، ۱۳۷۸، ص۲۶۸.</ref> | ||
== | ==ثمره نداشتن آیات منسوخ در قرآن== | ||
وجود آیات منسوخ در قرآن چه فایده‌ای | وقتی بنا نیست به محتوی آیه‌ای که نسخ شده است عمل شود، وجود آیات منسوخ در قرآن جز تلاوت کردن آن چه فایده‌ای دارد؟<ref>محمد، علی جمعه، النسخ عند الأصولیین، قاهره، نهضه مصر، ۲۰۰۵م، ص۶۹.</ref> | ||
=== پاسخ === | === پاسخ === | ||
نفس وجود آیات منسوخ و ناسخ سیر تاریخی و مراحل تشریع احکام را نشان می‌دهد و این خود یک ارزش تاریخی دینی دارد که مراحل تکامل شریعت را نشان می‌دهد. علاوه بر آن‌که قرآن در جنبه‌های مختلف دارای اعجاز می‌باشد و منحصر به جنبه تشریع احکام نمی‌باشد بلکه اعجاز بیانی قرآن هم از اهمیت بالایی برخوردار است و هر آیه‌ای سندی از اعجاز قرآن است.<ref>معرفت، | نفس وجود آیات منسوخ و ناسخ سیر تاریخی و مراحل تشریع احکام را نشان می‌دهد و این خود یک ارزش تاریخی دینی دارد که مراحل تکامل شریعت را نشان می‌دهد. علاوه بر آن‌که قرآن در جنبه‌های مختلف دارای اعجاز می‌باشد و منحصر به جنبه تشریع احکام نمی‌باشد بلکه اعجاز بیانی قرآن هم از اهمیت بالایی برخوردار است و هر آیه‌ای سندی از اعجاز قرآن است.<ref>معرفت، محمدهادی، علوم قرآنی، قم، مؤسسه فرهنگی التمهید، چاپ اول، ۱۳۷۸، ص۲۶۸.</ref> | ||
==جستارهای وابسته== | |||
* [[شرایط و اقسام نسخ]] | |||
{{پایان پاسخ}} | {{پایان پاسخ}} | ||
| خط ۵۴: | خط ۵۷: | ||
}} | }} | ||
{{تکمیل مقاله | {{تکمیل مقاله | ||
| شناسه = | | شناسه = شد | ||
| تیترها = شد | | تیترها = شد | ||
| ویرایش = | | ویرایش = | ||
| لینک‌دهی = | | لینک‌دهی = شد | ||
| ناوبری = | | ناوبری = | ||
| نمایه = | | نمایه = | ||
| تغییر مسیر = | | تغییر مسیر = شد | ||
| ارجاعات = | | ارجاعات = | ||
| | | ارزیابی کمی = | ||
| تکمیل = | | تکمیل = | ||
| اولویت = | | اولویت = ج | ||
| کیفیت = | | کیفیت = ج | ||
}} | }} | ||
{{پایان متن}} | {{پایان متن}} | ||
نسخهٔ کنونی تا ۲۹ سپتامبر ۲۰۲۴، ساعت ۱۱:۲۶
مخالفان نسخ احکام دلایلی برای خود دارند. از جمله: نسخ یعنی حکمت الهی در قانونگذاری قبل از نسخ مراعات نشده نبود یا خدا به سرانجام حکم نسخ شده آگاه نبود و این درباره خدا محال است. لغو بودن حکمی که از اول قرار بود نسخ شود و خدا کار بیهوده انجام نمی‌دهد. خداوند به صراحت راه یافتن باطل بر قرآن را رد کرده است و نسخ یعنی حکمی باطل در قرآن راه یافته بود و نسخ شد. جامعه اسلامی به خاطر عمل ناخواسته به حکم نسخ شده گمراه می‌شود و خدا مایه گمراهی جامعه نمی‌شود و ... .
نسخ مخالف با حکمت یا دانش الهی
نسخ احکام مستلزم یکی از دو امر محال است: یک) خدا حکمت و مصلحت را در مقام قانونگذاری رعایت نکرده است. دو) سرنوشت کار را نمی‌دانسته و در مقام اجراء با مشکل روبرو شده و به ناچار آن را نسخ کرده است. هر دو در مورد خداوند محال هستند.[۱]
پاسخ
- گاهی حکمی که از طرف خداوند تشریع می‌شود و هدف از آن امتحان یا اتمام حجت است، در این موارد نسخ هیچ گونه اشکالی ندارد. هر دو حکم در جای خود دارای حکمت و مصلحت هستند.
- گاهی حکمی براساس مصلحتی تشریع می‌شود که از اول حکم آن در علم خداوند موقت بود و پس از تمام شدن آن مدت، نسخ آن اعلان شده است.[۲]
بیهوده بودن حکم موقت و نسخ آن
خداوند اگر می‌دانست این حکم محدود است و به نسخ منجر می‌شود، چرا چنین قانونی را وضع کرد؟ اگر مقتضى است كه حكم به صورت پيوسته و هميشگى باشد، چرا محدود شده است و اگر اقتضاى پيوستگى ندارد، اصلا حکم موقتی تشريع نگردد.[۳]
پاسخ
خداوند با این کار می‌تواند افراد را امتحان کند که آیا به این حکم عمل می‌کنند یا نه، مثل این‌که خداوند حضرت ابراهیم(ع) را به ذبح اسماعیل(ع) امر کرد.[۴] یا مثل آیه نجوی[۵] که مردم مأمور به صدقه دادن در موقع سخن گفتن رازگونه از رسول‌الله(ص) بودند[۶] و به این وسیله خداوند متعال خواست مسلمانان واقعی از غیر آن معلوم شوند.
نسخ یعنی راه یافتن باطل در قرآن
بعضی برای انکار نسخ به آیه ۴۲ سوره فصلت استدلال می‌کنند: ﴿لا یَأْتِیهِ الْبَاطِلُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَلا مِنْ خَلْفِهِ تَنْزِیلٌ مِنْ حَکِیمٍ حَمِیدٍ؛ هیچ گونه باطلی، نه از پیش رو و نه از پشت سر، به سراغ آن نمی‌آید؛ چرا که از سوی خداوند حکیم و شایسته ستایش نازل شده است.﴾ آیه تصریح دارد که قرآن در معرض بطلان قرار نمی‌گیرد و نسخ بدان معناست که حکم قبلی درست نبود. اگر نسخ درست باشد به معنای راه یافتن باطل هر چند در مدت کوتاهی در قرآن می‌باشد.[۷]
پاسخ
نسخ حکمی به معنای باطل بودن آن حکم نمی‌باشد تا آن‌که ورود آن در قرآن خلاف این آیه باشد. حکم قبلی موافق با حکمت و مصلحت است که مدت معینی داشت و حکم فعلی نیز حکمت و مصلحت جدیدی دارد.[۸]
عمل ناآگاهانه به منسوخ
یکی از شبهات این است که وجود آیات منسوخ در قرآن موجب گمراهی می‌گردد و برخی ندانسته آیه منسوخ را مورد عمل قرار می‌دهند. این کار از خدا قبیح است.[۹]
پاسخ
پی‌آمدهای جهل و نادانی افراد از خودشان نشأت گرفته و اگر اهل دانش باشند می‌توانند ناسخ را از منسوخ تشخیص بدهند، همان‌طوری که جدا کردن آیات محکم و متشابه کار دشواری است امّا برای دانشمندان ثابت قدم کاری آسان است.
ناسخ و منسوخ موجب تناقض در قرآن
وجود آیات ناسخ و منسوخ در قرآن مستلزم وجود تنافی میان برخی آیات می‌شود و با آیه۸۲ سوره نساء سازگار نمی‌باشد: ﴿أَفَلا یَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ وَلَوْ کَانَ مِنْ عِنْدِ غَیْرِ اللَّهِ لَوَجَدُوا فِیهِ اخْتِلافًا کَثِیرًا؛ آیا درباره قرآن نمی‌اندیشند؟! اگر از سوی غیر خدا بود، اختلاف فراوانی در آن می‌یافتند.﴾
پذیرفتن وجود آيات ناسخ و منسوخ در قرآن كريم، همان پذيرفتن تناقض و تضاد و اختلاف ميان آيات است و آيه آن را به طور مطلق نفى كرده و ساحت قرآن را از وجود هرگونه اختلاف و تضاد ميان آياتش، منزه معرفى مى‌نمايد، بنابراين، فرض، وجود آيات ناسخ و منسوخ، تكذيب آيۀ كريمه خواهد بود و جايز نمى‌باشد.[۱۰]
پاسخ
وجود تنافی و تضاد در صورتی است که ظاهری نباشد ولی اگر هر حکم منسوخی از نظر زمان و مکان با حکم ناسخ مغایرت داشت و هر کدام در جای خود دارای مصلحت زمانی خویش بود، در آن صورت دیگر تنافی وجود ندارد.[۱۱]
ثمره نداشتن آیات منسوخ در قرآن
وقتی بنا نیست به محتوی آیه‌ای که نسخ شده است عمل شود، وجود آیات منسوخ در قرآن جز تلاوت کردن آن چه فایده‌ای دارد؟[۱۲]
پاسخ
نفس وجود آیات منسوخ و ناسخ سیر تاریخی و مراحل تشریع احکام را نشان می‌دهد و این خود یک ارزش تاریخی دینی دارد که مراحل تکامل شریعت را نشان می‌دهد. علاوه بر آن‌که قرآن در جنبه‌های مختلف دارای اعجاز می‌باشد و منحصر به جنبه تشریع احکام نمی‌باشد بلکه اعجاز بیانی قرآن هم از اهمیت بالایی برخوردار است و هر آیه‌ای سندی از اعجاز قرآن است.[۱۳]
جستارهای وابسته
منابع
- ↑ نگاه کنید: زرقانی، محمد عبدالعظیم، مناهل العرفان فی علوم القرآن، ترجمه: محسن آرمین، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگى، ۱۳۸۵ش، ص۷۷۴.
- ↑ خویی، ابوالقاسم، محاضرات، قم، ناشر دارالهادی للمطبوعات، چاپ سوم، ۱۴۱۰ه، ج۵، ص۳۲۸.
- ↑ مولائی‌نیا همدانی، عزت‌الله، نسخ در قرآن، تهران، نشر رايزن، ۱۳۷۸ش، ص۲۸۸.
- ↑ سوره صافات، آیه۱۰۷-۱۰۲.
- ↑ سوره مجادله، آیه۱۳-۱۲.
- ↑ سوره مجادله، آیه۱۳-۱۲.
- ↑ على حسن العريض، فتح المنان فى نسخ القرآن، مصر – قاهره، انتشارات خانچى، چاپ اول، ۱۹۷۳م، ص۱۰۰.
- ↑ مولائی‌نیا همدانی، عزت‌الله، نسخ در قرآن، تهران، نشر رايزن، ۱۳۷۸ش، ص۳۳۶. حکیم، محمدباقر، علوم قرآنی، ترجمه محمدعلی لسانی فشارکی، تهران، مؤسسه فرهنگی انتشاراتی تبیان، چاپ اول، ۱۳۷۸، ص۲۱۱.
- ↑ محمد، علی جمعه، النسخ عند الأصولیین، قاهره، نهضة مصر، ۲۰۰۵ م، ص۶۷.
- ↑ مولائی‌نیا همدانی، عزت‌الله، نسخ در قرآن، تهران، نشر رايزن، ۱۳۷۸ش، ص۳۴۱.
- ↑ معرفت، محمدهادی، علوم قرآنی، قم، مؤسسه فرهنگی التمهید، چاپ اول، ۱۳۷۸، ص۲۶۸.
- ↑ محمد، علی جمعه، النسخ عند الأصولیین، قاهره، نهضه مصر، ۲۰۰۵م، ص۶۹.
- ↑ معرفت، محمدهادی، علوم قرآنی، قم، مؤسسه فرهنگی التمهید، چاپ اول، ۱۳۷۸، ص۲۶۸.