ارتباط علم خداوند و اختیار انسان

سؤال

علم الهی نسبت به اعمال و اتفاقاتی که در آینده برای انسان روی می‌دهد چگونه با اختیار انسان قابل جمع است؟

علم الهی، علم به صدور معلولات، حوادث و افعال آدمی، از علت‌های خاص آنها است. علم ازلی خداوند به این معنا است که خداوند از ازل می‌داند انسان با ویژگی، قدرت و اختیار خود، کدام فعل را در کدام روز و ساعت خاص انجام می‌دهد و می‌داند که چه کسی به موجب آزادی و اختیار خود اطاعت می‌کند و چه کسی معصیت.

خداوند موجودی غیر زمانی و فوق زمان و مکان است. برای او حال و گذشته و آینده مطرح نیست. موجودات مادی نسبت به آینده خود و دیگران به صورت مستقیم در بی‌خبری به سرمی‌برند و حوادث به صورت تدریجی برای آنها واقع می‌شود. اما در مورد خدا که فراتر از زمان و مکان است، حرکت و زمان معنی ندارد و کلیت و تمامیت هستی برای او آشکار و هویدا است علم خداوند به حوادث گذشته و آینده همانند علم ما به حوادث حال و پیش روی ماست. او همه هستی و سلسله حوادث را یکجا و یکباره مشاهده می‌کند و به یک معنی علم پیش از تحقق و حین تحقق و بعد از تحقق برای او معنا ندارد.

فردی که اطاعت می‌کند، به اراده و اختیار خود اطاعت می‌کند و آنکه معصیت می‌کند به اراده و قدرت خود معصیت می‌کند و واقعه خوب یا بدی هم که برای انسان پیش می‌آید طبق آن قاعده علت و معلول نظام طبیعت است.

صدرالمتألهین در این موضوع آورده است: «علم و آگاهی خدا هر چند در سلسله اسباب صدور فعل از انسان قرار دارد، ولی مقتضای علم الهی این است که فعل انسان با قدرت و اختیار او انجام گیرد، زیرا قدرت و اختیار او نیز در سلسله اسباب و علل آن فعل قرار گرفته است.

خداوند نه تنها به صدور فعل از انسان علم و آگاهی پیشینی دارد، بلکه از خصوصیات و ویژگی‌های خاص آن، مبادی و مقدمات، دور و نزدیک آن نیز علم و آگاهی تام دارد، که یکی از مقدمات و اسباب فعل آدمی، توانایی و اراده و قدرت خود انسان است به طوری که می‌شود گفت اختیار برای انسان یک امر ضروری است.

جستارهای وابسته

• قضا و قدر

مطالعه بیشتر

• سعیدی مهر، محمد، علم پیشین الهی و اختیار انسان، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، ۱۳۷۵.