نشانه‌های شیعه از نظر امام حسن عسکری(ع)

سؤال

در روایاتی از امام حسن عسکری(ع) نشانه‌های شیعه حقیقی گفته شده است. این روایات در چه منبعی آمده‌اند؟

نشانه‌های شیعه از نظر امام حسن عسکری(ع) با ایجاد تفاوت میان شیعه و دوستدار اهل‌بیت(ع) و ارائه برخی ویژگی‌های عملی برای شیعه انجام شده است.

از نظر برخی محققان، شیعه امامیه کسی است که رابطه فکری و دینی در حد اعتقاد به امامت ائمه دوازدگانه(ع) پس از رحلت رسول خدا(ص) داشته باشد. گفته شده که این اصطلاح نزد شیعه شامل محبان، که تنها دوستدار اهل‌بیت(ع) به‌معنای عام آن بودند، نمی‌شود. برخی معتقدند که تفاوت میان شیعه و محب در روایتی از امام حسن عسکری(ع) دقیقاً روشن شده است. در این روایت، امام حسن عسکری(ع) شیعه را کسی دانسته که از سنت‌های ائمه(ع) پیروی کند و تمام اوامر و نواهی آنان را اطاعت کند.

در روایت مشهور دیگری از امام حسن عسکری(ع)، پنج نشانه برای شیعه ارائه شده است: امام(ع) اولین نشانه عملی شیعه‌بودن یک فرد را نمازهای پنجاه‌گانه دانسته که همان پنجاه و یک نماز واجب و مستحب تشریع‌شده برای یک شبانه روز دانسته شده است. دوم، زیارت اربعین که همین روایت را موجب شیوع زیارت اربعین امام حسین(ع) در شیعه قلمداد کرده‌اند. سوم، قرار دادن انگشتر در دست راست که علامتی ظاهری قلمداد شده که اساس آن برای دور بودن انگشتر در وقت طهارت از آلودگی و حفظ بهداشت دانسته شده است. چهارم، نماز فراوان خواندن که نشانه آن بر پیشانی ظاهر شود. پنجم، بلند خواندن آیه «بِسْمِ ٱللَّٰهِ ٱلرَّحْمٰنِ ٱلرَّحِيمِ» در نمازهای یومیه.

تفاوت شیعه و دوستدار

از نظر برخی محققان، شیعه امامیه کسی است که رابطه فکری و دینی در حد اعتقاد به امامت ائمه دوازدگانه(ع) پس از رحلت رسول خدا(ص) داشته باشد. گفته شده که این اصطلاح نزد شیعه شامل محبان، که تنها دوستدار اهل‌بیت(ع) به‌معنای عام آن بودند، نمی‌شود. برخی معتقدند که تفاوت میان شیعه و محب در روایتی از امام حسن عسکری(ع) دقیقاً روشن شده است. این روایت در منابع روایی شیعه چون الجرائج و الجرائح قطب‌الدین راوندی و بحار الانوار علامه مجلسی آمده است.

گفته شده که در این روایت از امام حسن عسکری(ع) درباره تفاوت تشیع از نوع اعتقادی آن و تشیع در حد دوستی اهل‌بیت(ع) سؤال شده است: «مَا الْفَرْقُ بَيْنَ الشِّيعَةِ وَ الْمُحِبِّينَ فَقَالَ شِيعَتُنَا هُمُ الَّذِينَ يَتَّبِعُونَ آثَارَنَا وَ يُطِيعُونَنَا فِي جَمِيعِ أَوَامِرِنَا وَ نَوَاهِينَا وَ مَنْ خَالَفَنَا فِي كَثِيرٍ مِمَّا فَرَضَهُ اللَّهُ فَلَيْسَ مِنْ شِيعَتِنَا؛ چه فرقی است میان شیعه شما و محبانتیان؟ امام(ع) گفت: شیعیان ما کسانی هستند که از سنت‌های ما پیروی می‌کنند و تمام اوامر و نواهی ما را اطاعت می‌کنند؛ پس اینان شیعیان ما هستند و اما کسانی که در بسیاری از چیزهایی که خداوند واجب کرده ما را مخالفت می‌کنند از شیعیان ما نیستند».

گفته شده که اصطلاح مؤمن و مسلمان عناوینی بوده که در روایات شیعی برای شیعه و مسلمان غیر شیعه به‌کار می‌رفته است. اساس این تفکیک بر پایه این تفسیر دانسته شده که پس از پیداشدن فرقه مرجئه و در برابر آنان خوارج و معتزله، که هرکدام در تعریف ایمان و اسلام دچار افراط و تفریط خوانده شده‌اند، امامان شیعه(ع) اسلام را عبارت از همان شهادتین می‌دانستند. اما، آنان برای ایجاد تمایز میان شیعه و غیرشیعه از عنوان مؤمن برای شیعه استفاده می‌کردند و سایرین را فقط مسلمان می‌دانستند. برخی محققان معتقدند که این ایجاد تمایز در برخی روایات با تشبیه به ورود به مسجدالحرام و کعبه تبیین شده است: مسلمان کسی است که به مسجدالحرام وارد شده، ولی مؤمن (شیعه) کسی است علاوه بر آن وارد کعبه نیز می‌شود.

رفتارهایی به‌عنوان نشانه‌های تشیع

در روایت مشهور دیگری که در منابع از امام حسن عسکری(ع) نقل شده، امام(ع) پنج نشانه برای شیعه ارائه کرده است: «عَلاماتُ الْمُؤْمِنِ خَمْسٌ: صَلاةُ الْخَمْسينَ وَزِيارَةُ الأَرْبَعينَ وَالتَّخَتُّمُ فِى الْيَمينِ وَ تَعْفيرُ الْجَبينِ وَ الْجَهْرُ بِبِسمِ اللّهِ الرَّحمنِ الرَّحيمِ؛ مؤمن پنج نشانه دارد: نماز پنجاه ركعت (مجموع واجبات و مستحبات)، زيارت اربعين، انگشتر در دست راست كردن، در سجده پيشانى بر خاك نهادن و بسم الله الرحمن الرحيم را (در نماز) بلند گفتن». این روایت در برخی از منابع معتبر روایی شیعه نقل شده است: از جمله در تهذیب الاحکام شیخ طوسی، کتاب المزار شیخ مفید و روضة الواعظین فتال نیشابوری.

این روایت از امام حسن عسکری(ع) در برشمردن نشانه‌های عملی شیعه روایتی جالب توجه و شاخص برشمرده شده است. گفته شده که امام(ع) اولین نشانه عملی شیعه‌بودن یک فرد را نمازهای پنجاه‌گانه دانسته که همان پنجاه و یک نماز واجب و مستحب تشریع‌شده برای یک شبانه‌روز دانسته شده است. دوم، زیارت اربعین که همین روایت را موجب شیوع زیارت اربعین امام حسین(ع) در شیعه قلمداد کرده‌اند. سوم، قرار دادن انگشتر در دست راست که علامتی ظاهری قلمداد شده که اساس آن برای دور بودن انگشتر در وقت طهارت از آلودگی و حفظ بهداشت دانسته شده است. چهارم، نماز فراوان خواندن که نشانه آن بر پیشانی ظاهر شود. پنجم، بلند خواندن آیه «بِسْمِ ٱللَّٰهِ ٱلرَّحْمٰنِ ٱلرَّحِيمِ» در نمازهای یومیه.