اعتبار کتاب استبصار شیخ طوسی

سؤال

کتاب الاستبصار شیخ طوسی از چه میزان اعتبار برخوردار است؟

الاستبصار
اطلاعات کتاب
نام‌های دیگر	الاستبصار فی ما اختلف من الاخبار
نویسنده	شیخ طوسی
موضوع	حدیث
سبک	موضوعی
زبان	عربی

شناسه

معرفی

اَلاْاِسْتِبْصار، عنوان مجم‍وعه‌ای در حدیث از ابوجعفر محمد بن حسن طوسی (د ۴۶۰ق‌/ ۱۰۶۸م)، چهارمین کتاب از کتب اربعهٔ امامیه.

شیخ طوسی در بیان انگیزهٔ تألیف، در مقدمه چنین آورده است که پس از تألیف مجم‍وعهٔ مفصل تهذیب الاحکام‌، از او خواسته شد تا مجم‍وعه‌ای مختصرتر تهیه کند که تنها احادیث «مختلف» (ناهمخوان) در آن مقایسه شده باشند. وی نیز در پی این درخواست برآن شد تا اثری پدیدآورد که محل رجوع دانشوران و در عین حال راهنمای مناسبی برای مبتدیان باشد (۱/ ۲–۵). از این‌رو به تألیف الاستبصار همت گماشت. طوسی در این اثر علاوه بر اینکه احادیث مربوط به هر باب را در یکجا فراهم آورده، به نقد و بررسی سندی و محتواییِ آنها نیز عنایت داشته، و در باب باب آن پیشنهاد خود را برای رفع ناهمخوانی ظاهری میان احادیث، یا ترجیح گروهی از روایات بر گروهی دیگر ارائه کرده است.

برپایهٔ آماری که مؤلف خود از احادیث یاد شده در الاستبصار به‌دست داده، شمار آنها ۵۱۱ ،۵ است (نک: ۴/ ۳۴۲)، حال آنکه در چاپ تحقیقی از کتاب الاستبصار، شمارهٔ احادیث به ۵۵۸ ،۵ حدیث بالغ شده است و چنین اختلافی در شماره می‌تواند به شیوهٔ شمارش درمورد پاره‌ای از احادیث خاص مربوط گردد.

مولف

طوسی ، محمدبن حسن‌بن علی، ملقّب به شیخ الطائفه، کنیه اش ابوجعفر، فقیه، محدّث و متکلم امامی قرن پنجم. طوسی. تولد:۳۸۵ق.

پس از سید مرتضی، زعامت شیعیان به شیخ طوسی رسید. وی ۴۱ سال در بغداد زیست و به تألیف و تدریس و تربیت شاگردان پرداخت. او در محلهٔ شیعه‌نشین کرخ در بغداد سکونت داشت. شیخ طوسی در ۲۲ محرّم سال ۴۶۰ در غری (نجف) درگذشت. مشایخ و استادان. مهمترین و تأثیرگذارترین استادان طوسی، شیخ مفید (متوفی ۴۱۳) و سید مرتضی (متوفی۴۳۶) در فقه و کلام بودند. شیخ طوسی آثار بسیار زیادی را در حوزه‌های گوناگون علوم دینی تألیف و تصنیف کرد. التبیان فی تفسیر القرآن، تهذیب الاحکام، الاستبصار فی ما اختلف من الاخبار، المبسوط، فهرست کتب الشیعة و اصولهم و أسماء المصنفین، از آثار اوست. در برخی موضوعات، شیخ طوسی پیشگام علمای شیعه است. برای نمونه، او نخستین کس در میان شیعه است که تفسیری جامع بر سراسر قرآن نگاشت (رجوع کنید به طوسی، التبیان، ج۱، ص۱؛ همو، فهرست، ص۴۵۰؛ نیز رجوع کنید به قزوینی رازی، ص۲۱۲، که به تفسیر چند جلدی او اشاره کرده ا ست) و کتابی تفصیلی در اصول فقه نوشت. شیخ طوسی (۳۸۵–۴۶۰ق) فقیه، محدث، رجالی، مفسر و متکلم برجسته شیعه، مشهور به شیخ الطائفه و نویسنده دو کتاب از کتب اربعه شیعه است. گفته شده که شیخ طوسی علاوه بر جایگاه علمی برجسته‌ای که در تألیف آثار شیعی و تربیت شاگردان بسیار داشت، مؤسس حوزه علمیه نجف بود؛ حوزه‌ای که به یکی از مهم‌ترین مراکز علمی جهان تشیع تبدیل شد.

محمّد بن حسن بن علی، مکنّا به ابو جعفر و معروف به شیخ طوسی و شیخ الطائفة؛ محدّث، فقیه، اصولی، متکلّم، مفسّر و رجالی. شیخ طوسی در توس زاده شد و در سال ۴۵۸[۳] یا ۴۶۰ ق، در نجف درگذشت.[۴] وی در سال ۴۰۸ از توس به بغداد هجرت کرد و تا سال ۴۵۸ در آن جا بود. اوج گرفتن درگیری‌های مذهبی در بغداد، به آتش کشیدن کتاب‌خانه و محلّ تدریس او در محلّه کرخ را در پی داشت و وی ناگزیر، به نجف رفت.

اعتبار و جایگاه کتاب

الاستبصار، شیوه متفاوتی از دسته‌بندی احادیث را تا دوره خودش نمایش می‌دهد. آنگونه که از معنی عنوان کامل آن (تأمل در اختلافات درونی اخبار) برمی آید، شیخ طوسی در الاستبصار تلاش می‌کند در عین گزارش و ارائه احادیث، آنها را تبیین و تفسیر نموده، تضاد احتمالی روایات را خنثی نماید. هدف مؤلف در این کتاب، تنها گزارش احادیث نیست، بلکه افزون بر این، شیخ می‌خواهد نشان دهد چگونه می‌توان مطابق این اخبار به ظاهر متعارض، حکم فقه را تعیین نمود. این کتاب مشتمل بر ۵۵۱۱ (پنج هزار و پانصد و یازده) حدیث است.

کهن‌ترین نسخه خطّی الاستبصار، در سال ۹۰۰ ق، استنساخ شده است.[۲] این کتاب با همین عنوان، در منابع کتاب‌شناسی ذکر شده[۳] و انتساب آن به شیخ طوسی، متواتر است. نسخه چاپی الاستبصار، شامل مقدّمه محقّق، مقدّمه مؤلّف، اصل کتاب و مشیخه است. در مقدّمه مؤلّف، به موضوع کتاب، انگیزه تألیف و روش پردازش مطالب و معیارهای نقد محتواییِ حدیث، اشاره شده است. به موجب این مقدّمه، شیخ طوسی پس از تألیف تهذیب الأحکام و استقبال دیگران از گردآوری احادیث متخالف، تصمیم گرفت در این زمینه، کتابی جداگانه به ترتیب ابواب تهذیب الأحکام، تألیف کند تا فایده بیشتری داشته باشد. وی متذکّر شده است که باب‌های کتاب را با احادیث مورد قبول و مطابق فتوا، آغاز و سپس احادیث مخالف را ذکر می‌کند. رسالت نخست مؤلّف- که مهم‌ترین هدفش نیز بوده-، بیان وجوه جمع و تأویل اخبار متخالف است. وی در این کتاب- همانند تهذیب الأحکام، که از آن به «کتاب کبیر» یاد کرده-، به انواع خبر، جایگاه و اعتبار هر یک از اقسام آن پرداخته و به‌طور خاص، درباره ارزش خبر واحد سخن گفته و آن گاه، شیوه و راه حل خود را برای رفع ناسازگاری میان اخبار، متذکر شده است. ص۳۵۵.

اصل کتاب الاستبصار، در سه جزء سامان یافته است: جزء اوّل و دوم، در عبادات و مسائل مربوط به آن است و جزء سوم، در معاملات و دیگر ابواب فقه. مطالب هر جزء نیز با عناوین خاص در همه ابواب، مرتّب و طبقه‌بندی شده است. شیخ طوسی مجموع ابواب و احادیث کتاب را در هر جزء، جداگانه بیان کرده است:ص۳۵۶.

جزء اوّل: با سیصد باب، در بر دارنده ۱۳۹۹ حدیث.

جزء دوم: با ۲۱۷ باب، در بردارنده ۱۱۷۷ حدیث.

جزء سوم: با ۳۹۸ باب، ۲۴۵۵ حدیث.

تعداد در مجموع کتاب: ۹۲۵ باب و ۵۵۱۱ حدیث.[۱] تعداد احادیث شماره‌گذاری شده در نسخه چاپی کتاب، ۵۵۵۸ حدیث است؛ یعنی ۴۷ شماره بیشتر از آماری که مؤلّف به دست می‌دهد. آن‌گونه که محقّق کتاب متذکّر می‌شود، این اختلاف با ملاحظه شمار احادیثی که شیخ طوسی با عنوان «سند آخر» ذکر کرد، و نیز احادیث مکررّ در یک باب و کسر آنها از عدد یاد شده، تفاوت دو آمار تقریباً از بین می‌رود.[۲] مؤلّف، نیمی از روایات کتاب را- که به عبادات مربوطاند-، با اسناد کامل و نیم دیگر را مرسل نقل کرده است. شیخ طوسی در پایان کتاب، در بخشی با عنوان «مشیخه»، به سان مشیخه تهذیب، طریق خویش را به صاحبان کتب و اصول حدیثی، ذکر کرده است. با مقایسه دو مشیخه تهذیب و الاستبصار، معلوم می‌شود که میان آنها تفاوتی وجود ندارد.[۳] الاستبصار چهارمین کتاب از کتب اربعه شیعه است و به دلیل اعتبار و اهمّیت آن در گستره حدیث شیعه و نیز جایگاه و ارزش رجالی آن، با استقبال و اعتماد فراوان علمای شیعه مواجه شد. بالغ بر ۲۲ شرح و ترتیب و حاشیه و تعلیقه بر متن الاستبصار و اسانید و مشیخه آن، نگاشته شده است. ص۳۵۷.

تیتر

کتاب «الاستبصار فیما اختلف من الاخبار» از مهم ترین منابع روایی شیعه در زمینه احکام فقهی و چهارمین کتاب از کتب اربعه حدیثی شیعه به شمار می رود که توسط شیخ ابو جعفر محمد بن حسن طوسی معروف به شیخ طوسی (385 ق ـ 460 ق) تدوین شده است. او این کتاب را بر اساس احادیث موجود در اصول چهار صدگانه حدیثی که از طریق مشایخ و اساتیدش به دست او رسیده بود، تنظیم و تالیف کرد.

شیخ، این کتاب را پس از تالیف و تدوین کتاب تهذیب الاحکام نوشته و در مقدمه الاستبصار اینگونه به این مسئله اشاره کرده است که به دلیل مفصل بودن کتاب تهذیب الاحکام و گستردگی احادیث آن در بسیاری از مسائل حتی مسائل غیر فقهی، تصمیم به نوشتن و تنظیم کتابی با رویکرد صرفاً فقهی گرفته و عزم را بر این امر مهم جزم کرده تا مبتدی، متوسط، و منتهی در دانش فقه به فراخور توان علمی خود از آن بهره فقهی ببرد. نخستین کتاب بی نظیر شیعی درباره جمع روایات مخالف و متضاد و نحوه برقراری سازش میان آنها.

2 ـ جامعیت خوبی نسبت به گردآوری روایات متضاد دارد.