سوره روم

سؤال

محتوای سوره «روم» چیست؟

سوره روم، مکی و چهلمین سوره به ترتیب نزول است. این سوره ۶۰ آیه دارد و در جزء ۲۱ قرآن قرار دارد و سی امین سوره قرآن است.

سوره روم درباره جنگ ایران و روم پیشگویی کرده است و رومیان را پیروز این جنگ معرفی کرد. این سوره درباره مشرکان و گنهکاران و وضع آنان در قیامت، و توحید و شرک و نشانه‌های خداوند در خلقت، هدایت‌ناپذیری برخی انسان‌ها و عدم خلف وعده خداوند سخن گفته است. امر به تسبیح خداوند و انفاق، در این سوره آمده است. در این سوره انسان‌ها دعوت شده‌اند به اینکه در دنیا سیر کنند و در مخلوقات و سرگذشت پیشینیان تأمل کنند.

معرفی

سوره روم اين سوره در" مكه" نازل شده و داراى 60 آيه است‏. نمونه. ص۳۵۳. اين سوره جزء 29 سوره‏اى است كه با" حروف مقطعه" آغاز مى‏شود. ص۳۶۰.

فضيلت تأمل در سوره روم‏ و تلاوت آن

در حديثى از امام صادق ع كه قبلا نيز به آن اشاره كرديم چنين آمده است: " هر كس سوره عنكبوت و روم را در ماه رمضان در شب بيست و سوم بخواند بخدا سوگند اهل بهشت است و هيچ در اين سخن استثنا نمى‏كنم ... و اين دو سوره موقعيت مهمى نزد پروردگار دارند و در حديث ديگرى از پيامبر ص چنين آمده: " هر كس سوره روم را بخواند پاداشى معادل ده حسنه به تعداد هر فرشته‏اى كه در ميان آسمان و زمين تسبيح خدا مى‏گويد خواهد داشت و آنچه را در روز و شب از دست داده جبران خواهد كرد. بديهى است كسى كه محتواى اين سوره را كه سراسر درس توحيد خدا و دادگاه بزرگ قيامت است در روح و جان خود جاى دهد و مراقبت پروردگار را در هر لحظه در خود ببيند و روز جزا و محكمه عدل الهى را مسلم بداند، تقواى الهى چنان قلبش را پر مى‏كند كه شايسته چنين پاداش بزرگى است.

شأن نزول

مفسران بزرگ همگى اتفاق دارند كه آيات نخستين اين سوره بدين سبب نازل شد كه در آن هنگام كه پيامبر ص در مكه بود، و مؤمنان در اقليت قرار داشتند، جنگى ميان ايرانيان و روميان در گرفت، و در اين نبرد ايرانيان پيروز شدند. مشركان مكه اين را به فال نيك گرفتند و دليل بر حقانيت شرك خود دانستند! و گفتند: ايرانيان مجوسى هستند و مشرك (دوگانه‏پرست) اما روميان مسيحيند و اهل كتاب، همانگونه كه" ايرانيان" بر" روميان" غلبه كردند پيروزى نهايى از آن شرك است و طومار اسلام به زودى پيچيده خواهد شد و ما پيروز مى‏شويم.ص۳۵۹. گرچه اينگونه نتيجه‏گيريها پايه و مايه‏اى نداشت اما در آن جو و محيط براى تبليغ در ميان مردم جاهل خالى از تاثير نبود، لذا اين امر بر مسلمانان گران آمد. آيات فوق نازل شد و قاطعانه گفت: گرچه ايرانيان در اين نبرد پيروز شدند اما چيزى نمى‏گذرد كه از روميان شكست خواهند خورد و حتى حدود زمان اين پيشگويى را نيز بيان داشت و گفت اين امر فقط در طول چند سال به وقوع مى‏پيوندد!.

تیتر

کتاب سورۀ روم از علی شریعتی، اثری است که به‌صورت تک‌نگاشت به شرحی از این سوره پرداخته است.

روم، سی‌امین سورۀ قرآن کریم به ترتیب مصحف، و هشتاد‌وچهارمین سوره در ترتیب نزول، پس از سورۀ انشقاق (۸۴)، و پیش از سورۀ عنکبوت (۲۹).

این سوره ۶۰ آیه، ۸۱۹ کلمه و ۵۳۴‘ ۳ حرف دارد و از سوره‌های مثانی و مکّی است (ابن‌ندیم، ۲۸؛ سیوطی، ۶/ ۴۷۸؛ ملا حویش، ۴/ ۴۳۵؛ رامیار، ۵۸۵) و برخی، آیۀ ۱۷ آن را مدنی دانسته‌اند (زمخشری، ۳/ ۴۶۶؛ طبرسی، ۸/ ۴۵۹). سورۀ روم با حروف مقطعه آغاز می‌شود و وجه نام‌گذاری آن، آیۀ دوم و بیان شکست رومیان از ایرانیان، و سپس خبر پیروزی رومیان بر ایرانیان در چند سال بعد است.

آیه‌هایی از سورۀ روم مانند فطرت، ازدواج، سفر و تسبیح، جزو آیه‌های مشهور و نـام‌دار‌ند.

تیتر

از نظر برخى مفسران، غرض سوره روم تأكيد بر سنّتِ تغييرناپذير الهى در نصرت اهل ايمان و يارى رساندن به آنها در گذشته، حال و آينده و نيز توجه دادن به موضوع قيامت است.

در سوره روم (آيات 1ـ7) به شكست روم از ايران اشاره شده و اخبارى از پيروزى روميان بر ايرانيان در نبرد ديگرى در چند سال بعد داده شده است. از نظر برخى عالمان، آيات مذكور در زمره اَخبار غيبى اند كه با موضوع اعجاز قرآن مرتبط اند.

شمارى از مفسران در توضيح اين آيات آورده اند كه پس از غلبه دولت فارس بر روم، مشركان قريش از اين پيروزى شاد شدند، زيرا مردم فارس را اهل كتاب نمى دانستند، برخلاف مردم روم كه پيرو دين مسيح و موحد بودند. به همين دليل قرآن خبر مى دهد كه روميان بر مردم فارس غلبه خواهند كرد و اين موجب شادمانى مؤمنان و موحدان خواهد بود.

شمارى از مفسران تسبيح را در آيه 17، به ويژه با درنظرداشتن آيه بعدى آن، به نمازهاى پنج گانه روزانه واجب در اسلام تفسير كرده اند.

درحالى كه از ديدگاه بعضى ديگر مقصود، مطلقِ تسبيح و تحميد است نه نمازهاى پنج گانه.

بخش ديگرى از آيات اين سوره (آيات 19ـ25) با نظمى خاص و با تعبير «مِن آياته» آمده اند و بر نشانه هاى عظمت خدا در آسمان و زمين و در وجود انسانها تأكيد مى كنند. موضوعاتى نظير بيرون آوردن زنده از مرده و برعكس، آفرينش انسان از خاك، نظامِ زوجيت، آفرينش آسمان و زمين، اختلاف زبانها، خواب در شب و رعدوبرق از مواردى اند كه براى استدلال بر وحدانيت خدا در تدبير امور از آنها استفاده شده است و چون بسيارى از مردم، به سبب نادانى و ستم، از قبول معاد سر باز مى زنند، براى اثبات آن به صفات فعل خدا استناد شده است.

محتوا

از آنجا که این سوره مطابق مشهور تماماً در مکه نازل شده است، محتوا و روح سوره‌های مکی در آن منعکس می‌باشد، یعنی بیش از همه چیز بحث از مساله «مبدء» و «معاد» می‌کند، چرا که دوران مکه دوران آموزشی اعتقادات اصیل اسلامی، توحید و مبارزه با شرک، و توجه به معاد و دادگاه رستاخیز بود، و در لابلای این مباحث مطالب دیگری در ارتباط با آنها نیز مطرح شده است.

در حقیقت مطالب این سوره را در هفت بخش می‌توان خلاصه کرد.

1. پیشگویی از پیروزی رومیان بر ایرانیان در جنگی که در آینده درگیر می‌شد، به مناسبت گفتگویی که میان مسلمانان و مشرکان در این زمینه روی داده بود که مشروح آن به خواست خدا خواهد آمد.
2. گوشه‌ای از طرز فکر و چگونگی حالات افراد بی‌ایمان، و سپس تهدیدهایی نسبت به آنها در مورد عذاب و کیفر الهی در رستاخیز.
3. بخش مهمی از آیات عظمت خداوند در آسمان و زمین و در وجود انسانها از قبیل خروج حیات از مرگ، و مرگ از حیات، خلقت انسان از خاک، نظام زوجیت و آفرینش همسران برای انسانها و رابطه مودت در میان آنها، آفرینش آسمان و زمین، اختلاف زبانها، نعمت خواب در شب و جنبش در روز، ظهور رعد و برق و باران، و حیات زمین بعد از مرگ، و تدبیر امر آسمان و زمین به امر خدا.
4. سخن از توحید فطری بعد از بیان دلائل آفاقی و انفسی برای شناخت خدا.
5. بازگشت به شرح و تبیین حالات افراد بی ایمان و گنهکار، و ظهور فساد در زمین بر اثر گناهان آنها.
6. اشاره‌ای به مسئله مالکیت و حق ذی القربی و نکوهش از رباخواری.
7. بازگشت مجددی به دلائل توحید و نشانه‌های حق و مسائل مربوط به معاد.

روی هم رفته در این سوره همچون سوره‌های دیگر قرآن مسائل استدلالی و عاطفی و خطابی چنان بهم آمیخته شده است که معجون کاملی برای هدایت و تربیت نفوس فراهم ساخته است.

آیه ۳۶ سوره روم

چون به مردم رحمتی بچشانیم، شادمان می‌شوند؛ و چون به سبب کارهایی که کرده‌اند رنجی به آنها رسد، ناگهان نومید می‌گردند.

خبر از شکست ایران توسط روم

آیات ابتدایی این سوره اشاره به جنگ ایران و روم است که در عصر خسرو پرویز و هرقل قیصر روم واقع شد و در آن جنگ ایرانی‌ها پیروز شدند. مشرکان مکه این را به فال نیک گرفتند و دلیل بر حقانیت نیّت شرک خود دانستند و گفتند ایرانیان مجوسی و مشرک هستند. امّا رومیان مسیحی هستند و اهل کتاب، همان‌گونه که ایرانیان بر رومیان غلبه کردند، پیروزی نهایی از آن شرک است. این امر بر مسلمانان گران آمد و آیات «۷–۱» سوره روم نازل شد و یک پیشگوئی عجیب را بیان کرد که گرچه ایرانیان در این نبرد پیروز شدند اما چیزی نمی‌گذرد که از رومیان شکست خواهند خورد. و حتّی‌حدود زمان این پیشگوئی را نیز بیان داشت که در طول چند سال به وقوع می‌پیوندد و این پیشگوئی از مظاهر اعجاز قرآن است.

در آیه ۵ این سوره، سبب این پیروزی را نصرت خداوند دانسته است و گفته است خداوند هر که را بخواهد یاری می‌کند.

عاقبت بدکاران و سرنوشت مجرمان در قیامت

در آیاتی از این سوره به قیامت و سرنوشت مشرکان و کسانی که آیات خدا را انکار می‌کردند، اشاره شده است که در آن روز مجرمان و گنهکاران مأیوس خواهند شد و معبودان آنها نمی‌تواند شفاعتشان کنند. اما کسانی که ایمان آوردند و عمل انجام دادند وارد بهشت می‌شوند.

و روزی که قیامت شود مجرمان قسم می‌خورند که جز ساعتی را (در قبر یا دنیا) درنگ نکردند. و کسانی که خداوند به ایشان علم و ایمان داده است در مقابل اینان هستند. و در آن روز پشیمانی و عذر کسانی که ظلم کردند سودی ندارد.

نشانه‌های خداوند

در آیاتی از سوره روم تصریح به نشانه‌های خداوند دارد: اینکه انسان را از خاک آفرید. اینکه برای انسان جفت و همسر آفرید تا در کنار یکدیگر به آرامش برسند و بین آنها مودت و رحمت قرار داد. و از دیگر نشانه‌های خداوند خلقت زمین و آسمان‌ها و اختلاف زبان و گوناگونی رنگ‌های انسان است. و نیز خواب انسان در شب و روز و برخاستنش برای طلب روزی. و نیز بیم و امید بودن رعد و برق و فروفرستادن آب از آسمان و زنده کردن زمین مرده و برپا بودن زمین و آسمان.

در آیه ۴۶ دوباره به موضوع نشانه‌های خداوند می‌پردازد و فرستادن بادها که مژده‌دهنده باران هستند و کشتی‌ها را حرکت می‌دهد را از نشانه‌های خداوند برمی‌شمرد.

آیه ۳۷ سوره روم

آیا نمی‌بینند که خدا روزی هر کس را که بخواهد فراوان می‌کند یا او را تنگ روزی می‌سازد؟ در این عبرت‌هایی است برای مردمی که ایمان می‌آورند.

شرک و توحید فطری

آیه ۲۹ سوره روم به این موضوع اشاره دارد که مشرکان که خداوند از آنان به کسانی که ظلم کرده‌اند نام می‌برد، افرادی هستند که بی هیچ دانشی از هوا و هوس خود پیروی نمودند. خداوند در آیات میانی سوره روم امر به نماز می‌کند و می‌گوید از مشرکان نباشید. مشرکانی که گروه گروه و دسته دسته می‌شوند. در ادامه این آیات، از این سخن می‌کند که اگر به مردم مصایبی رسد که البته از جانب خود آنان است، مأیوس می‌شوند و اگر رحمتی بر آنان نازل کنیم شادمان می‌شوند. و گاه اگر سختی‌ای بر آنان بیاید روی به خداوند می‌آورند و اگر برطرف شود دوباره شرک می‌ورزند.

در آیه ۴۰ دوباره به موضوع شرک اشاره می‌کند که خدا شما را می‌آفریند و روزی می‌دهد و می‌می‌راند و دوباره زنده می‌کند، آیا معبودان شما توانایی چنین کاری را دارند؟ و خداوند منزه است از اینکه برای او شریک قائل شوید.

دوستی و مهربانی بین همسران

مقالهٔ اصلی: دوستی و مهربانی بین همسران در آیه ۲۱ سوره روم

موضوعات متفرقه

در سوره روم به چند موضوع مختلف در حد یکی دو آیه پرداخته شده است.

عدم خلف وعده خدا

در آیه شش این سوره گفته شده است که خداوند از وعده خود تخلف نمی‌کند: ﴿وَعْدَ اللَّهِ ۖ لَا یُخْلِفُ اللَّهُ وَعْدَهُ وَلٰکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لَا یَعْلَمُونَ؛ خدا وعده داده است و وعده خود خلاف نکند، ولی بیشتر مردم نمی‌دانند.﴾(روم:۶)

امر به تسبیح خداوند

در آیه ۱۷ و ۱۸ سوره روم آمده است که هنگام صبح، ظهر، عصر و شب خداوند را تسبیح گویید که شاید اشاره به اوقات نماز باشد.

انفاق

امر به انفاق به خویشاوندان و مسکین و در راه مانده مضمون آیه ۳۸ سوره روم است. خداوند، کسانی که چنین می‌کنند را همان رستگاران دانسته است.

ربا و زکات

در آیه ۳۹ سوره روم آمده است که آنچه که به عنوان ربا می‌پردازید افزون نمی‌شود و فقط زکات (صدقات) که به قصد خشنودی خداوند پرداخت شود افزون می‌شود. در اینکه اینجا منظور از ربا چیست اختلاف است. برخی همان ربای مصطلح و حرام را منظور دانسته‌اند و برخی آن را هدیه و عطیه معنا کرده‌اند.

هدایت ناپذیری برخی انسان‌ها

در دو آیه از این سوره آمده است که به پیامبر می‌گوید تو نمی‌توانی دعوتت را به کسانی که مرده‌اند و کر هستند و روی برمی‌گردانند بشنوانی. و همین‌طور نمی‌توانی کوردلان را هدایت کنی.

امر به شکیبایی به پیامبر(ص)

در آخرین آیه این سوره، به پیامبر(ص) می‌فرماید صبر پیشه کن که وعده خداوند حق است. و کسانی که یقین ندارند تو را سست نکنند.

مطالعه بیشتر

• تفسیر سوره روم، محمدتقی مدرسی، تحقیق و تنظیم: فرج‌الله میرعرب، مرکز فرهنگ و معارف قرآن، ۱۳۹۵ش.