آقا بزرگ تهرانی

سؤال

آقا بزرگ تهرانی کیست و چه جایگاهی در حوزه علمیه شیعه دارد؟

درگاه‌ها

آقا بزرگ تهرانی (۱۲۹۳ق-۱۳۸۹ق)، فقیه و کتاب‌شناس و تراجم‌نگار شیعی. کتاب الذریعه، که دانشنامه بزرگ کتاب‌شناسی عالمان شیعه و کتاب طبقات اعلام الشیعه، که دایرة‌المعارف دانشمندان شیعه از قرن چهارم تا قرن چهاردهم است، دو اثر مهم و مشهور آقابزرگ تهرانی به شمار می‌رود.

آقا بزرگ در تهران متولد شد و در نجف تحصیلات حوزوی را تا اجتهاد ادامه داد و پس از آن برای تألیف الذریعه به سامرا رفت. او برای نوشتن دو اثر مشهور خود، به سفرهای زیادی پرداخت و به کتابخانه های بسیاری از کشورها دیدن کرد.

ملا محمدکاظم خراسانی و محمدکاظم طباطبایی یزدی از اساتید آقا بزرگ در نجف بودند. آقا بزرگ با تألیف الذریعه و طبقات اعلام شیعه، جایگاهی بی نظیر در کتابشناسی و رجال شناسی پیدا کرد که مورد تحسین و تکریم زیادی در میان اهل علم قرار گرفت.

تصویری از آقا بزرگ تهرانی

زندگی‌نامه

آیت‌اللّه شیخ آقابزرگ تهرانی، امام فن کتابشناسی و رجال، مجتهد، فقيهى محقق، مدقّق، اصولى، رجالى و جامع علوم متنوع بود. آقابزرگ در ۱۲۹۳ق در تهران، دیده به جهان گشود. خاندان او همه از تجّاری بودند که از گیلان به تهران مهاجرت کرده و از ۱۲۵۰ق در این شهر ساکن شده بودند. پدر و پدربزرگش از روحانیان این شهر بودند. جد بزرگش، حاج محسن، بازرگان بود و به یاری منوچهر خان معتمدالدولهٔ گرجی، نخستین چاپخانهٔ ایران را بنیاد نهاده بود. وی ۱۳۱۵ق به قصد ادامهٔ تحصیل به نجف رفت و از این تاریخ تا ۱۳۲۹ق در حوزه علمیه نجف به کسب دانش پرداخت.

آقابزرگ در ۱۳۲۹ق، به کاظمین و سامرا رفت و به تدوین بزرگ‌ترین دائرةالمعارف کتاب‌شناسی شیعی، یعنی الذریعة الی تصانیف الشیعة به تحقیق و تتبع پرداخت. در ۱۳۵۴ق، به نجف بازگشت و به‌منظور چاپ الذریعة، چاپخانه‌ای به نام مطبعة السعاده بنیاد نهاد، اما دولت پادشاهی عراق به بهانه‌های گوناگون مانع کار وی گردید. آقا بزرگ جلد نخست الذریعة را در مطبعة الغری به چاپ رساند، اما انتشار آن، بازهم در نتیجهٔ مخالفت دولت عراق ۶ ماه به تعویق افتاد. آقابزرگ برای تدوین و تکمیل این دائرةالمعارف به سفرهای طولانی نیز پرداخت. او از بیشتر کتابخانه‌های عمومی عراق، ایران، سوریه، فلسطین، مصر و حجاز، و بسیاری از کتابخانه‌های خصوصی در این کشورها دیدن کرد و به بررسی کتب آنها پرداخت.

آقا بزرگ دو بار ازدواج کرد و دارای ۵ پسر و ۴ دختر شد. شيخ آقابزرگ، پس از پشت سر نهادن ۹۷ سال،در سال ۱۳۸۹ق برابر با ۱۳۴۸ شمسی درگذشت. پس از خواندن نماز بر او به امامت آيت اللّه خويى در كتابخانه خويش به خاك سپرده شد.

یادنامه آقابزرگ تهرانی در شماره ۱۳۸ مجله بخارا

اساتید

اساتید در تهران:

• فقه: میرزا محمّد تقی گرکانی و حاج شیخ علی نوری ایلکایی

• اصول: سید عبدالکریم لاهیجی و سید محمّد تقی تنکابنی

• ادبیات: شیخ محمّد حسین خراسانی و شیخ محمّد باقر معز الدوله

• تجوید: شیخ محمدرضا قاری

• منطق: میرزا محمود قمی

• ریاضیات: حاج شیخ علی نوری و میرزا ابراهیم زنجانی

• خط نسخ و نستعلیق: خطاط شهیر، زین العابدین محلاتی

اساتید در نجف:

• آخوند ملا محمد کاظم خراسانی (د. ۱۳۲۹ ه‍.ق)، صاحب کفایة الاصول

• سید محمد کاظم طباطبائی یزدی (د. ۱۳۳۷ ه‍.ق)، صاحب العروة الوثقی

• شیخ محمد طه نجف (د. ۱۳۲۳ ه‍.ق)، صاحب اتقان المقال

• حاج میرزا حسین نوری (د. ۱۳۲۰ ه‍.ق)، صاحب مستدرک الوسائل.

• میرزا محمّد تقی شیرازی (د. ۱۳۳۸ ه‍.ق)، صاحب حاشیه مکاسب

• حاج میرزا حسین خلیلی تهرانی (د. ۱۳۲۶ ه‍.ق)

• ملا فتح اللّه شیخ الشریعه اصفهانی (د. ۱۳۳۹ ه‍.ق)، صاحب افاضة القدیر و قاعدة لا ضرر

• سید مرتضی کشمیری (د. ۱۳۲۳ ه‍.ق)،

• سید احمد حائری تهرانی (د. ۱۳۳۲ ه‍.ق)

• میرزا محمّد علی مدرسی چهاردهی (د. ۱۳۳۴ ه‍.ق)

عالمانی که به آقابزرگ اجازه فقهی و روایی داده‌اند:

• سید حسن صدر کاظمی (د. ۱۳۵۴ ه‍.ق)، صاحب تأسیس الشیعة الکرام لعلوم الاسلام

• سیدمحمّد علی شاه عبد العظیمی (د. ۱۳۳۴ ه‍.ق)، صاحب الایقاد فی وفیات المعصومین علیهم السّلام

• سید ابو تراب خوانساری (د. ۱۳۴۶ ه‍.ق)، صاحب سبل الرشاد فی شرح نجاة العباد و الدر النضید فی شرح التحریر

• شیخ علی خاقانی (د. ۱۳۳۴ ه‍.ق)، صاحب کتاب رجال الخاقانی

• شیخ موسی بن جعفر کرمانشاهی (د. ۱۳۴۰ ه‍.ق)

• شیخ محمّد صالح آل طعان بحرانی (د. ۱۳۳۳ ه‍.ق)

• شیخ علی کاشف الغطاء (د. ۱۳۵۰ ه‍.ق)، پدر علامه مجاهد شیخ محمّد حسین کاشف الغطاء

• شیخ ابراهیم بن احمد حمدی، از دانشمندان مدینه

• شیخ عبد القادر خطیب طرابلسی، مدرس حرم شریف نبوی

• شیخ محمّد علی ازهری مکی مالکی، رئیس مدرسان مسجد الحرام

• شیخ عبد الوهاب شافعی، امام جماعت مسجد الحرام.

• شیخ عبد الرحمن علیش حنفی، امام جماعت مسجد رأس الحسین و مدرس الازهر.

شفیعی کدکنی: آقابزرگ را باید در کنار دهخدا و علامه قزوینی و پورداوود و تقی‌زاده، و بهار و خانلری و یارشاطر و مصاحب به‌شمار آورد؛ آنها که کارهای عظیم و جاودانه در سطح جهانی، انجام داده‌اند. کارهای عظیم «رجالی» و «کتاب‌شناسی» علامه تهرانی را در عرض کارهای بزرگ و دوران‌ساز آن بزرگان می‌شمارم. درست است که او آثار خود را به زبان عربی نوشته است ولی محتوای نوشته‌های او عملاً معرفی فرهنگ ملی ما و شناساندن جمعی از دانشمندان ایرانی به مخاطبان زبان عربی در سراسر جهان بوده است.

شاگردان

شاگردان و کسانی که از آقا بزرگ تهرانی اجازه روایی دارند:

• آیت‌اللّه بروجردی (د. ۱۳۸۰ ه‍.ق)

• سید عبدالهادی شیرازی (د. ۱۳۸۲ ه‍.ق)

• سید عبدالحسین شرف‌الدین موسوی (د. ۱۳۷۷ ه‍.ق)

• شیخ عبدالحسین امینی (د. ۱۳۹۰ ه‍.ق)

• محمد حسن مظفر (د. ۱۳۷۵ ه‍.ق)

• سید هبة الدین شهرستانی (د. ۱۳۸۶ ه‍.ق)

• محمد رضا آل یاسین (د. ۱۳۷۰ ه‍.ق)

• علامه طباطبایی (د. ۱۴۰۲ ه‍.ق)

• شیخ نجم الدین عسکری تهرانی (د. ۱۳۹۵ ه‍.ق)

• سید شهاب الدین مرعشی نجفی (۱۳۱۵–۱۴۱۱ ه‍.ق)

• شیخ محمّد علی غروی اردوبادی (د. ۱۳۷۰ ه‍.ق)

• سید محمد هادی میلانی (۱۳۱۳–۱۳۹۵ ه‍.ق)

• قلی کابلی (۱۲۹۳–۱۳۷۲ ه‍.ق)

• شیخ محمّد تقی شوشتری (۱۳۲۰–۱۴۱۵ ه‍.ق)

• سید عبداللّه شیرازی (۱۳۱۵–۱۴۰۵ ه‍.ق)

• شیخ محمّد رضا طبسی نجفی (۱۳۲۴–۱۴۰۵ ه‍.ق)

• مرتضی حائری یزدی (۱۳۳۴–۱۴۰۶ ه‍.ق)

• محمد علی مدرس خیابانی (۱۲۹۶–۱۳۷۳ ه‍.ق)

• سید علی علامه فانی اصفهانی (۱۳۳۳–۱۴۰۹ ه‍.ق).

آثار

• مصفی المقال فی مصنفی علم الرجال، تهران، ۱۳۳۷ش
• المشیخة، نجف، ۱۳۵۶ق
• هدیة الرازی الی المجدد الشیرازی، کربلا، ۱۳۸۳ق
• النقد اللطیف فی نفی التحریف عن القرآن الشریف (خطی)
• توضیح الرشاد فی تاریخ حصر الاجتهاد، قم، ۱۴۰۱ق
• تفنید قول العوام بقدم الکلام (خطی)
• ذیل المشیخة، نجف، ۱۳۵۵ق
• ضیاء المفازات فی طرق مشایخ الاجازات (خطی)
• اجازات الروایة و الوراثة فی القرون الاخیرة الثلاثة (خطی).
• حیات الشیخ الطوسی، نجف، ۱۳۷۶ق
• مستدرک کشف الظنون یا ذیل کشف الظنون، تهران، ۱۳۸۷ق.

«الذریعه» دانشنامه کتابشناسی شیعه اثر مشهور آقا بزرگ تهرانی

نرم‌افزار مجموعه آثار آقا بزرگ تهرانی

الذریعه

گفته شده مهمترین و ارزشمندترین تألیف شیخ آقابزرگ، الذریعة الی تصانیف الشیعة است. در این کتاب، خواننده با بیش از ۵۰ هزار کتاب شیعی که در طول قرون متمادی به زبانهای عربی، فارسی، ترکی، اردو و گجراتی، تألیف یافته است، آشنا می‌شود.

الذریعة الی تصانیف الشیعة، شامل ۲۶ جلد که جزء نهم آن در ۴ مجلد است، و میان سال‌های ۱۳۵۷–۱۳۹۷ق در نجف و بیروت به چاپ رسیده است.

در کتاب ریحانه الادب آمده است: «احاطه بر مصنّفات شيعه با اين همه تشتّت و تفرق آنها كه در تمامى اقطار عالم در خانه‌ها و كتابخانه‌هاى عمومى و خصوصى، ملى و دولتى در هر شهر و قريه و قصبه منتشر ميباشد از محالات عاديه بشمار است لكن اين علامه وقت در اثر قوّت ديانت و خدمت بر اسلاميت با اهتمام تمام و عزم راسخ فتورناپذير در انجام اين مرام مقدس دامن همّت بر كمر زده و تا آنجا كه مقدور و ميسّر است با بكار بردن مساعى جميله مقتضيه از مسافرتها و استعلام از كتابخانه‌ها و مراجعه به فهرست‌هاى آنها و مكاتبات و مراسلات متواليه به بلاد بعيده و ديگر زحمات لازمه، انجام اين خدمت سراپا سعادت را كه با مختصر انديشه كمّ و كيف آنها در نظر جلوه‌گر مى‌گردد متحمل و طبقات اهل علم را رهين منّت آن همه زحمات فوق التصور خود فرموده است‌.»

شفیعی کدکنی درباره این کتاب گفته است: «الذریعه او جایگاهی دارد در حد کارهای بزرگ کارل بروکلمان (خاورشناس بزرگ آلمانی) و فؤاد سزگین (مستشرق اهل ترکیه) که کوشیده‌اند موجودی زبان عربی را به شیوه‌ای جهانی و علمی به زبان آلمانی، معرفی کنند. کتاب‌شناسی فرهنگ ایران، هیچ‌گاه، از آثار علامه تهرانی بی‌نیاز نخواهد بود.»

انگیزه نگارش الذریعه

در مورد انگیزهٔ شیخ آقا بزرگ در تألیف الذریعه چنین گفته شده است که جرجی زیدان در کتاب مشهور خود تاریخ آداب اللغة العربیة در مورد شیعه سخنی بدین مضمون گفت: «شیعه طایفه‌ای بود کوچک و آثار قابل اعتنایی نداشت و اکنون شیعه‌ای در دنیا وجود ندارد»؛ این شد که شیخ آقا بزرگ و دو هم‌ردیف و دوست علمی‌اش، شیخ محمد کاشف الغطاء و سید حسن صدر هم‌پیمان شدند تا هر یک در باب معرفی شیعه کاری را بر عهده گیرند و به این صورت پاسخ سخن جرجی زیدان را بدهند. سید حسن صدر با نگارش کتاب تأسیس الشیعه لعلوم الإسلام این کار را انجام داد. علامه شیخ محمدحسین کاشف الغطاء نیز متعهد شد کتاب «تاریخ آداب اللغة» جرجی زیدان را نقد علمی بکند. و شیخ آقا بزرگ هم مأمور شد فهرستی برای تألیفات شیعه بنویسد که حاصل آن کتاب «الذریعه» شد.

برخی گفته‌اند این انگیزه و داستان در مقابل کتاب فجر الاسلام نوشته احمد امین مصری بود که تهمت‌های زیادی و اهانت‌های زیادی در این کتاب به شیعه کرده است.

تیتر

مهدي محقق در اين مراسم از شيخ آقابزرگ تهراني به عنوان يكي از چهره‌هاي بزرگ فرهنگ ايران ياد كرد و گفت: ايشان صاحب كتاب «الذريعة الي تصانيف الشيعه» است. هميشه سعي شده است كه پايگاه علمي شيعه‌ي اماميه كم‌رنگ نشان داده شود؛ اما مرحوم آقابزرگ تهراني در اين كتاب كوشش كرده است كه دانشمندان شيعي را گردآوري و معرفي كند.

همچنين در اين مراسم، حجت‌الاسلام شيخ رضا مختاري تصريح كرد: اهميت كتاب «الذريعة الي تصانيف الشيعه» وقتي روشن مي‌شود كه مي‌بينيم آن اهتمامي كه به كتاب‌شناسي امروز در جامعه وجود دارد، در گذشته وجود نداشته و اي بسا فردي كه به اين كار مبادرت مي‌كرده است، او را به بي‌سوادي متهم مي‌كرده‌اند؛ اما مرحوم آقابزرگ تهراني با عزم قوي و راسخ اقدام به تدوين اين كتاب كرد.

همچنين سيدعبدالحسين طالبي از آيت‌الله حاج شيخ آقابزرگ تهراني به‌عنوان مقتداي پژوهشگران ياد كرد و افزود: ايشان با دست ‌خالي و با توكل بر خدا، حيات ابدي كتابش را تضمين كرد؛ كاري عظيم كه در قالب 28 مجلد ارائه شده و به قول عبدالحسين حائري - كتاب‌شناس معاصر - كار سترگي است و ابواب وسيعي را در موضوعات گوناگون به روي پژوهشگران باز مي‌كند.

طبقات اعلام الشیعه

طبقات اعلام الشیعة از تألیفات گرانسنگ و پربار مرحوم آقابزرگ تهرانی است، که تذکره‌ای از دانشمندان شیعه از قرن چهارم تا قرن چهاردهم قمری می‌باشد.

«طبقات اعلام الشیعه»، دانشنامه عالمان شیعه اثر مشهور آقا بزرگ تهرانی

گفته شده طبقات در معرفی اعلام و بزرگان شیعه به قدری جامع و مانع است که کمتر کتابی در این موضوع در فرهنگ اسلامی می‌تواند با آن برابری کند.

جایگاه و مقام علمی

محمدرضا حکیمی: «علامه کبیر، مؤلف مجاهد، متتبع کم‌مانند، خادم دین و جامعه، عاشق کتاب و فرهنگ، ناشر علم و فضیلت، عالم ربانی، و تربیت‌یافته مکتب جعفر بن محمد^(ع)، حضرت شیخ آقا بزرگ تهرانی رحمة ﷲ علیه».

محمدرضا حکیمی هم شیخ آقا بزرگ تهرانی را مورد تمجید قرار داده است. وی در وصف ایشان گفته است: «شیخ آقا بزرگ، در طول سال‌های نجف، همچون روزگاران گذشتهٔ خویش به پیگیری کارهای تحقیقی و ادامهٔ رسالت علمی خود شب و روز می‌گذرانید و با امانت و اخلاص تمام، به تألیف و نشر اطلاعات خود اشتغال داشت. حوادث اندوه‌آفرین روزگار، پیشامدهای نامنتظر و بیماری‌های دردخیز که در زندگی وی بسیار بود هیچ‌یک نتوانستند او را در کار سست کنند و رنگ ناتوانی و ضعف به جوهر وجود او بزنند. شیخ در اخلاق اسلامی و تقوای نفس و طهارت ضمیر نیز از نمونه‌های اندک‌یابی بود که احوالات آنان، اصحاب ائمه طاهرین و علمای بزرگ شیعه را به یاد می‌آورد». جلال آل احمد هم آقا بزرگ تهرانی را ستوده بود. وی پس از انتشار جلد پنجم الذریعه مقاله‌ای در معرفی آن منتشر کرد که ضمن آن این‌گونه نوشت: «به‌راستی باید گفت کمتر محقق و کتابدار یا مطالعه‌کننده‌ای در تاریخ ایران بعد از اسلام می‌تواند خود را از این مجموعه گرانبها بی‌نیاز بداند.

کتابی درباره آقابزرگ تهرانی از سید محمدحسین حسینی جلالی

مطالعه بیشتر

• زندگی و آثار شیخ آقابزرگ تهرانی، سید محمدحسین حسینی جلالی، ترجمه سید محمدعلی احمدی ابهری، تهران، مجلس شورای اسلامی، ۱۳۸۲ش.
• آقابزرگ تهرانی اقیانوس پژوهش، محمد صحتی سردرودی، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی.
• زندگی‌نامه و خدمات علمی و فرهنگی شیخ آقابزرگ تهرانی، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، ۱۳۸۷ش.
• شیخ آقابزرگ تهرانی، محمدرضا حکیمی، قم، دلیل ما، ۱۳۸۲ش.
• شیخ آقا بزرگ تهرانی، نامه‌ها، مقالات و آثاری از شیخ آقا بزرگ و مباحث و مطالبی درباره وی، به کوشش علی اکبر صفری، موسسه کتابشناسی شیعه، ۱۳۹۱ش.
• نرم‌افزار مجموعه آثار آقابزرگ تهرانی، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.