فهرست کتاب‌های آموزشی ریاضیات در تاریخ حوزهٔ علمیه: تفاوت میان نسخه‌ها
بدون خلاصۀ ویرایش |
(←هندسه) |
||
| خط ۱۹: | خط ۱۹: | ||
* کنز الحساب: از سید محمد علی شهرستانی (۱۲۸۰–۱۳۴۴ق) از فقهای شیعه که شرحی بر مفتاح الحساب غیاث الدین جمشید کاشانی است.<ref>امین، سید محسن، اعیان الشیعه، بیروت، دارالتعارف للمطبوعات، ۱۴۲۱ق، ج۱۰، ص۲۱.</ref> | * کنز الحساب: از سید محمد علی شهرستانی (۱۲۸۰–۱۳۴۴ق) از فقهای شیعه که شرحی بر مفتاح الحساب غیاث الدین جمشید کاشانی است.<ref>امین، سید محسن، اعیان الشیعه، بیروت، دارالتعارف للمطبوعات، ۱۴۲۱ق، ج۱۰، ص۲۱.</ref> | ||
'''هندسه''' | |||
تحریر اصول اقلیدس: این کتاب تحریر و تنقیح خواجه نصیرالدین طوسی از کتاب اصول اقلیدس است که به کتابی متداول در میان دانشجویان علم هندسه تبدیل شد. این کتاب را جمعی از ریاضیدانان تحریر شرح کرده‌اند. خواجه در شرح آن کتابی به نام البلاغ نگاشته است.<ref>آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ج۲، ص۱۴۱؛ نیز: آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ج۶، ص۳۳؛ نیز: مدرس رضوی، محمدتقی، احوال و آثار خواجه نصیرالدین طوسی، تهران، انتشارات اساطیر، ۱۳۸۶ش، ص۳۴۲.</ref> | |||
'''هیئت''' | |||
* تحریر مجسطی: کتابی از خواجه نصیرالدین طوسی که تهذیب و تحریر از کتاب المجسطی اقلیدس است. بر این تحریر جمعی از دانشمندان اسلامی شرح و حاشیه نگاشته‌اند. کتاب المجسطی بیش از یک هزار سال محور بحث‌های ریاضی و نجوم در حوزه‌ها علمی اسلامی بوده است. این کتاب نهایی‌ترین متن درسی حوزه‌های علوم اسلامی در این رشته بوده است.<ref>قاسملو، فرید، «تحریر مَجِسطی»، دانشنامه جهان اسلام، تهران، بنیاد دایرة المعارف اسلامی، ج۶، ۶۲۹-۶۳۴.</ref> | |||
در | * رساله فارسی در هیئت: کتابی نگاشته علاءالدین علی بن محمد قوشچی (۸۰۵-۸۷۸ق) است. این کتاب از متون درسی علم هیئت در حوزه‌ها علمیه بوده است. به همین دلیل این کتاب مکرر در تهران و تبریز به‌چاپ رسیده است.<ref>حسن زاده آملی، حسن، دروس هيئت و ديگر رشته‌های رياضی، قم، مركز انتشارات دفتر تبليغات اسلامى قم، ۱۳۷۱ش، ج۱، ۳۹۴.</ref> | ||
دوم: شرح ملخص،<ref>(الملخص فی الهیه) کتابی است مختصر در یک مقدمه و دو مقاله. مقدمه درباره اقسام اجسام و مقاله اولی بحثی پیرامون اجرام علوی و مقاله دوم در درارتباط با بسائط سفلی. (تاریخ ادبیات در ایران، ج۳، ص۲۷۴).</ref> محمود چغمینی خوارزمی که معروف و متداول در حوزه‌ها بوده است. به همین روی این کتاب به کرات در تهران و هند و جاهای دیگر که حوزه‌ها رایج بود، به چاپ رسیده است. | دوم: شرح ملخص،<ref>(الملخص فی الهیه) کتابی است مختصر در یک مقدمه و دو مقاله. مقدمه درباره اقسام اجسام و مقاله اولی بحثی پیرامون اجرام علوی و مقاله دوم در درارتباط با بسائط سفلی. (تاریخ ادبیات در ایران، ج۳، ص۲۷۴).</ref> محمود چغمینی خوارزمی که معروف و متداول در حوزه‌ها بوده است. به همین روی این کتاب به کرات در تهران و هند و جاهای دیگر که حوزه‌ها رایج بود، به چاپ رسیده است. | ||
| خط ۳۵: | خط ۳۳: | ||
سوم: تذکره،<ref>تذکره نصریه: کتابی است مختصر به زبان عربی جامع مسائل علم هیئت و مشتمل بر چهار باب. محققان این کتاب را از مهمترین کتاب‌های این فن دانسته‌اند. این کتاب همواره مورد توجه پژوهشگران و علاقه مندان مسائل هیئت بوده است. ازاین روی شرح‌ها و حاشیه‌های بسیاری بر آن نگاشته شده است. ر.ک. الذریعه، ج۱۳، ص۱۴۴؛ کشف الظنون، ج۱، ص۳۹۱؛ احوال و آثار خواجه نصیرالدین طوسی، ص۳۹۹.</ref> در علم هیئت که از مصنفات خواجه نصیرالدین طوسی می‌باشد. از جمله کتاب‌های مورد توجه حوزویان بوده است. | سوم: تذکره،<ref>تذکره نصریه: کتابی است مختصر به زبان عربی جامع مسائل علم هیئت و مشتمل بر چهار باب. محققان این کتاب را از مهمترین کتاب‌های این فن دانسته‌اند. این کتاب همواره مورد توجه پژوهشگران و علاقه مندان مسائل هیئت بوده است. ازاین روی شرح‌ها و حاشیه‌های بسیاری بر آن نگاشته شده است. ر.ک. الذریعه، ج۱۳، ص۱۴۴؛ کشف الظنون، ج۱، ص۳۹۱؛ احوال و آثار خواجه نصیرالدین طوسی، ص۳۹۹.</ref> در علم هیئت که از مصنفات خواجه نصیرالدین طوسی می‌باشد. از جمله کتاب‌های مورد توجه حوزویان بوده است. | ||
چهارم: | چهارم: | ||
و از جمله کتاب‌های درسی حوزه در علم نجوم کتاب تشریح الافلاک و نیز هفتاد باب شیخ بهائی، در طول سده‌های گذشته بوده‌اند. | و از جمله کتاب‌های درسی حوزه در علم نجوم کتاب تشریح الافلاک و نیز هفتاد باب شیخ بهائی، در طول سده‌های گذشته بوده‌اند. | ||
نسخهٔ ۱ ژوئن ۲۰۲۳، ساعت ۱۴:۵۱
 | این مقاله هماکنون به دست Shamloo در حال ویرایش است. |
سؤال
کتاب‌هایی که برای دروس ریاضیات در حوزه به‌عنوان متن درسی مورد استفاده قرار می‌گرفته چه بوده است؟
آموزش ریاضیات در حوزه‌های علوم دینی، به دلیل مناسبتی که این علوم با برخی از احکام داشتند، اهمیت داشت.[۱] علم ریاضیات شامل علومی چون حساب، هندسه، هيئت و اسطرلاب بود.[۲]
قبل از تفکیک علوم انسانی و تجربی و تخصصی‌شدن آنها، مراکز علمی در جهان اسلام منحصر در حوزه‌های دینی بود که دانش‌دوستان کتاب‌های علوم عقلی و نقلی را در آن فرا می‌گرفتند.[۳] پس از ورود دانش مدرن در ایران و رواج مدارس جدید این علوم از یکدیگر تفکیک شدند و آموزش دانش‌های تجربی به دانشگاه‌ها منتقل شد.[۴]
پیش از تفکیک این علوم، کتاب‌هایی در مورد علوم ریاضی در تمدن اسلامی به‌نگارش در آمد. به برخی از از مشهورترین متون درسی حوزه‌ها در این زمینه در ادامه اشاره خواهد شد:
حساب
- الفوائد البهائیة فی القواعد الحسابیة: کتابی نگاشته عمادالدین ابن خوام (۶۴۳-۷۲۸ق) که در یک مقدمه و پنج مقاله با موضوعاتی درباره قواعد حساب، معاملات، مساحت، جبر و مقابله و استخراج مسائل سامان یافته است.[۵]
- شمسیة الحساب: با عنوان اصلی الرسالة الشمسیة فی الاصول الحسابیة از نظام‌الدین حسن بن محمد نیشابوری (درگذشته بعد از ۷۲۸ق). کتابی مختصر شامل مقدمه و دو فن که مقدمه آن در تعریف علم حساب و موضوع آن و صور اعداد است. فن اول این کتاب در اصول حساب است و فن دوم آن درباره فروع آن است. این رساله را نظام‌الدین عبدالعلی بیرجندی (درگذشته ۹۳۴ق) شرح کرده است.[۶]
- مفتاح الحساب: غیاث‌الدین جمشید کاشانی (۷۹۰-۸۳۲ق) در این کتاب موفق به استنباط بسیاری از قواعد هندسی، حسابی و جبری شده است. این کتاب شامل یک مقدمه و پنج مقاله است. مؤلف خود خلاصه‌ای از این کتاب را، با نام تلخیص المفتاح، در سال ۸۲۴ق ترتیب داد است. او خود این خلاصه را با عنوان تنویر المصباح فی شرح تلخیص المفتاح شرح کرده است.[۷]
- خلاصه الحساب: از شیخ بهایی (۹۵۳-۱۰۳۱ق) کتابی است در علم حساب، هندسه، جبر و مقابله و مباحث دیگر ریاضی که مختصر، جامع، عمیق و پر مطلب خوانده شده است. این کتاب از آغاز نگارش و نشرش به‌عنوان متن درسی مورد استفاده بوده است. ریاضیدانان زیادی بر این کتاب شرح یا حاشیه نگاشته‌اند.[۸]
- کنز الحساب: از سید محمد علی شهرستانی (۱۲۸۰–۱۳۴۴ق) از فقهای شیعه که شرحی بر مفتاح الحساب غیاث الدین جمشید کاشانی است.[۹]
هندسه
تحریر اصول اقلیدس: این کتاب تحریر و تنقیح خواجه نصیرالدین طوسی از کتاب اصول اقلیدس است که به کتابی متداول در میان دانشجویان علم هندسه تبدیل شد. این کتاب را جمعی از ریاضیدانان تحریر شرح کرده‌اند. خواجه در شرح آن کتابی به نام البلاغ نگاشته است.[۱۰]
هیئت
- تحریر مجسطی: کتابی از خواجه نصیرالدین طوسی که تهذیب و تحریر از کتاب المجسطی اقلیدس است. بر این تحریر جمعی از دانشمندان اسلامی شرح و حاشیه نگاشته‌اند. کتاب المجسطی بیش از یک هزار سال محور بحث‌های ریاضی و نجوم در حوزه‌ها علمی اسلامی بوده است. این کتاب نهایی‌ترین متن درسی حوزه‌های علوم اسلامی در این رشته بوده است.[۱۱]
- رساله فارسی در هیئت: کتابی نگاشته علاءالدین علی بن محمد قوشچی (۸۰۵-۸۷۸ق) است. این کتاب از متون درسی علم هیئت در حوزه‌ها علمیه بوده است. به همین دلیل این کتاب مکرر در تهران و تبریز به‌چاپ رسیده است.[۱۲]
دوم: شرح ملخص،[۱۳] محمود چغمینی خوارزمی که معروف و متداول در حوزه‌ها بوده است. به همین روی این کتاب به کرات در تهران و هند و جاهای دیگر که حوزه‌ها رایج بود، به چاپ رسیده است.
سوم: تذکره،[۱۴] در علم هیئت که از مصنفات خواجه نصیرالدین طوسی می‌باشد. از جمله کتاب‌های مورد توجه حوزویان بوده است.
چهارم:
و از جمله کتاب‌های درسی حوزه در علم نجوم کتاب تشریح الافلاک و نیز هفتاد باب شیخ بهائی، در طول سده‌های گذشته بوده‌اند.
یکی از علومی که در عصور قدیمه مورد بحث و دقت بزرگان از علماء و حکماء بوده و چند سال پیش در ایران به ویژه در حوزه تهران مورد توجه جمعی از دانشمندان فاضل بوده که به درس و تعلیم آن اشتغال داشتند، علم اسطرلاب[۱۵] می‌باشد.
از جمله کتاب‌هایی که متداول بین اهل تحصیل بوده، رساله بیست باب در فن اسطرلاب تصنیف خواجه نصیرالدین طوسی است. این رساله به فارسی است. و کتاب (استیعاب فی العمل بالاسطرلاب) از مصنفات حکیم بزرگ ابو ریحان بیرونی صاحب کتاب الاثارالباقیه می‌باشد.
البته کتاب‌های فراوان دیگری نیز در علوم عقلی و ریاضیات مورد توجه بوده که به همین میزان اکتفا شد.
منابع
- ↑ .
- ↑ .
- ↑ .
- ↑ .
- ↑ معصومی همدانی، حسین، «حساب»، دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی، تهران، مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۹۲ش، ج۲۰، ذیل واژه.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعة الی تصانیف الشیعة، بیروت، دارالأضواء، ۱۴۰۳ق، ج۱۴، ۲۲۹.
- ↑ صفا، ذبیح‌الله، تاریخ ادبیات در ایران، تهران، انتشارات فردوس، ۱۳۷۲ش، ج۴، ص۱۰۴.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ج۷، ص ۲۲۴-۲۲۵؛ نیز: صفا، تاریخ ادبیات در ایران، ج۵، ص۳۵۰.
- ↑ امین، سید محسن، اعیان الشیعه، بیروت، دارالتعارف للمطبوعات، ۱۴۲۱ق، ج۱۰، ص۲۱.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ج۲، ص۱۴۱؛ نیز: آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ج۶، ص۳۳؛ نیز: مدرس رضوی، محمدتقی، احوال و آثار خواجه نصیرالدین طوسی، تهران، انتشارات اساطیر، ۱۳۸۶ش، ص۳۴۲.
- ↑ قاسملو، فرید، «تحریر مَجِسطی»، دانشنامه جهان اسلام، تهران، بنیاد دایرة المعارف اسلامی، ج۶، ۶۲۹-۶۳۴.
- ↑ حسن زاده آملی، حسن، دروس هيئت و ديگر رشته‌های رياضی، قم، مركز انتشارات دفتر تبليغات اسلامى قم، ۱۳۷۱ش، ج۱، ۳۹۴.
- ↑ (الملخص فی الهیه) کتابی است مختصر در یک مقدمه و دو مقاله. مقدمه درباره اقسام اجسام و مقاله اولی بحثی پیرامون اجرام علوی و مقاله دوم در درارتباط با بسائط سفلی. (تاریخ ادبیات در ایران، ج۳، ص۲۷۴).
- ↑ تذکره نصریه: کتابی است مختصر به زبان عربی جامع مسائل علم هیئت و مشتمل بر چهار باب. محققان این کتاب را از مهمترین کتاب‌های این فن دانسته‌اند. این کتاب همواره مورد توجه پژوهشگران و علاقه مندان مسائل هیئت بوده است. ازاین روی شرح‌ها و حاشیه‌های بسیاری بر آن نگاشته شده است. ر.ک. الذریعه، ج۱۳، ص۱۴۴؛ کشف الظنون، ج۱، ص۳۹۱؛ احوال و آثار خواجه نصیرالدین طوسی، ص۳۹۹.
- ↑ اسطرلاب: اسطرلاب آلتی است که بیشتر برای کارهای نجومی از قبیل تعیین ارتفاع خورشید و دانستن طول و عرض بلاد و معرفت بلندی کوه‌ها و پهنای رودها طبق اصول و قوانینی را که برای استعمال این آلت مقررداشته اند علم اسطرلاب نامیده‌اند. این علم از فروغ علم هیئت است. کشف الظنون، ج۱، ص۴۱۰۶؛ آثار واحوال خواجه نصیرالدین طوسی، ص۴۱۴.