آیه نجوی

سؤال

چرا خداوند در ابتدا بر طبق آیه ۱۲ و ۱۳ سوره مجادله به مسلمین دستور داده است قبل از اینکه با محمد(ص) به راز سخن بگویید، باید صدقه بدهید اما بعد از مدتی به علت عدم توانایی مردم امر خود را تغییر می‌دهد و پرداختن زکات را کافی می‌داند؟

واجب بودن صدقه قبل از نجوی از آغاز جنبه موقتی داشت و آزمایشی بود برای اخلاص افرادی نجوی کنند. پس از آنکه هدف آن تأمین گردید، نسخ شد؛ زیرا مسائل ضروری پیش می‌آمد که لازم بود به‌طور خصوصی با پیامبر خدا(ص) در میان گذارده شود. چنان‌که صدقه باقی می‌ماند، ای بسا افرادی به خاطر نداشتن صدقه، این مسایل را مطرح نمی‌کردند و جامعه اسلامی زیان می‌دید.

متن آیه

﴿یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذَا نَاجَیْتُمُ الرَّسُولَ فَقَدِّمُوا بَیْنَ یَدَیْ نَجْوَاکُمْ صَدَقَه ذَلِکَ خَیْرٌ لَکُمْ وَأَطْهَرُ فَإِنْ لَمْ تَجِدُوا فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ* أَأَشْفَقْتُمْ أَنْ تُقَدِّمُوا بَیْنَ یَدَیْ نَجْوَاکُمْ صَدَقَاتٍ فَإِذْ لَمْ تَفْعَلُوا وَتَابَ اللَّهُ عَلَیْکُمْ فَأَقِیمُوا الصَّلاه وَآتُوا الزَّکَاه وَأَطِیعُوا اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَاللَّهُ خَبِیرٌ بِمَا تَعْمَلُونَ؛ ای کسانی که ایمان آوردید، هنگامی که می‌خواهید با رسول خدا نجوی کنید قبل از آن صدقه‌ای بدهید. این برای شما بهتر و پاکیزه‌تر است و اگر توانائی نداشته باشید خداوند غفور و رحیم است. آیا ترسیدید فقیر شوید، از دادن زکات قبل از نجوی خودداری کردید؟! اکنون که این کار را نکردید و خداوند توبه شما را پذیرفت. نماز را بر پا دارید و زکات را ادا کنید و خدا و پیامبرش را اطاعت کنید و خداوند از آنچه انجام می‌دهید با خبر است.﴾(مجادله:۱۳–۱۲)

شأن نزول

جمعی از ثروتمندان خدمت پیامبر خدا(ص) می‌آمدند و با او رازگونه و درگوشی صحبت می‌کردند. این کار علاوه بر این که وقت پیغمبر را می‌گرفت، مایه نگرانی مستضعفین بود. خداوند به آنها دستور داد که قبل از نجوی کردن با پیامبر خدا(ص) صدقه‌ای به مستمندان بپردازند، ثروتمندان وقتی چنین دیدند از نجوی خودداری کردند، آیه دوم نازل شد و آنها را ملامت کرد و حکم آیه اول را نسخ نمود و اجازه نجوی به همگان را داد ولی نجوی در مورد کار خیر و اطاعت پروردگار.

هدف گروهی از نجوی کنندگان این بود که از این راه برتری بر دیگران کسب کنند، پیامبر خدا(ص) هم روی بزرگواری خاص خود در عین این که ناراحت بود از آنها ممانعت نمی‌کرد تا این که قرآن آنها را از این کار نهی کرد.

فلسفه تشریع و نسخ حکم صدقه قبل از نجوی

چرا وجوب صدقه قبل از نجوی کردن با پیامبر خدا(ص) آزمایشی بود برای افراد پر ادعائی که از این طریق اظهار علاقه خاصی به پیامبر خدا(ص) می‌کردند، با ترک نجوی بعد از واجب شدن شدن معلوم شد این اظهار علاقه‌ها مخلصانه نیست. این حکم نشان داد تا ضرورتی نباشد، نباید وقت پیامبر خدا(ص) و رهبران بزرگ اسلامی را با نجوی گرفت. از این‌روی می‌توان گفت حکم وجوب صدقه قبل از نجوا از آغاز جنبه موقتی داشت و پس از آنکه هدف آن تأمین گردید، نسخ شد؛ زیرا مسائل ضروری پیش می‌آمد که لازم بود به‌طور خصوصی با پیامبر خدا(ص) در میان گذارده شود. چنان‌که صدقه باقی می‌ماند، ای بسا افرادی به خاطر نداشتن صدقه، این مسایل را مطرح نمی‌کردند و جامعه اسلامی زیان می‌دید.

منافع تشریع حکم صدقه قبل از نجوا

تشریع صدقه دادن قبل از نجوی منفعت‌هایی هم داشته است از جمله: تکریم رسول خدا(ص) و بزرگ داشتن گفتگو با او، منفعت بردن فقرا از این صدقه، بالا رفتن شأن و مرتبه فقرا و نزول درجه اغنیا به دلیل امتناع از پرداخت صدقه قبل از نجوا، ایجاد فرصت برای پیامبر(ص) جهت انجام امور شخصی و عبادت و آزمایش مسلمانان به وسیله مال دنیا.