پیدایش تشیع در ایران

سؤال

پیدایش تشیع در ایران در چه زمانی صورت گرفت؟

شروع آشنایی مردم ایران با اسلام و تشیع از طریق قبایل عربی بود که به ایران مهاجرت کردند. با مهاجرت قبیله اشعری به قم این شهر اولین شهری شد که به تشیع گرایید. در قرن‌های بعدی در مناطق دیگر ایران نیز به تدریج تشیع رواج یافت.

ورود اسلام و تشیع به ایران

پس از فتح ایران به دست مسلمانان، قبایل عرب زیادی از جزیره العرب و عراق راهی مناطق مختلف ایران شدند، در طول قرن اول و دوم، شمار مهاجران عرب به ایران بسیار زیاد بود. این مهاجرت‌ها به‌طور معمول، شکل قبیله‌ای داشته و در هر منطقه، قبایل مختلفی سکونت می‌کردند.

برخی مورخان نقل کرده‌اند که در تمام شهرهای خراسان، اقوام عربی از قبایل ربیعه و مضر و نیز قبایل یمنی، حضور داشتند. اهالی شهر شیروان از عرب و عجم هستند، شهرهای مشابه دیگر عبارتند از حلوان، حمیر، دینور، قزوین، نهاوند عرب و عجم هستند، غالب مردم قم(در دوره بلاذری) عرب‌های اشعری هستند.

گرایش‌های مذهبی اعم از تشیع، اهل‌حدیث، اعتزال و دیگران، همه از طریق همین عرب‌های مهاجر در ایران بسط و گسترش یافت. با حضور قبایل همدان یا بنی‌عبدالقیس و اشعری‌ها که از قبایل شیعه بودند در بعضی از مناطق ایران گرایش شیعی در این مناطق رواج یافت.

نخستین شهر شیعه

قم نخستین شهری است که در ایران به تشیع گرایید. پیشینه تشیّع قم به ربع آخر قرن اول هجری بازمی‌گردد، نام کاشان در منابع تاریخی در کنار نام قم ذکر شده است و تشیّع آن با تشیّع قم پیوند دارد.

قیام‌های شیعی

زید بن علی بن الحسین پیش از قیام خود در سال ۱۲۲ق بر ضد امویان، دو نفر را به منظور فراهم آوردن نیرو به خراسان فرستاد، این نشان می‌دهد که برخی مناطق ایران آمادگی برای پذیرش دعوت شیعی داشته‌اند. بعد از شهادت زید در میان شیعیان خراسان حرکتی پدید آمد، آن‌ها عقیده خود را آشکار کردند و ظلم اموی‌ها را در حق آل‌رسول(ص) برای مردم بیان می‌کردند.

پس از کشته شدن زید، فرزندش یحیی از کوفه به ری آمد و بعد از مدتی توقف، به خراسان رفت. یحیی مدتی در خراسان به امید استفاده از نیروهایی که در آن نواحی گرایش شیعی داشتند، از این شهر به آن شهر می‌رفت.

در سال ۱۲۷ در فاصله میان قیام یحیی بن زید و روی کار آمدن بنی‌عباس، عبدالله بن معاویه خروج کرد و پس از مدتی بر شهرهای فارس، حلوان، فومن، اصفهان، ری، همدان، قم و اصطخر مسلط گردید، اما اندکی بعد حرکت او شکست خورد. حرکت او تا حد زیادی به نشر افکار شیعی در ایران کمک کرد.

مراحل گرایش به تشیع

گرایش به اهل بیت(ع) به دو صورت بوده است:

• گرایش کلی به سمت اهل بیت(ع): این گرایش از طریق داعیان عباسی اتفاق افتاد. همچنین توسط افرادی که شیعه نبودند اما در عراق پرورش یافته بودند و احادیثی در ستایش اهل بیت(ع) روایت می‌کردند. داعیان عباسی برای پیشبرد اهداف خود به اجبار عنوان کلی اهل بیت(ع) را تبلیغ کردند و از این راه، تشیع را در میان ایرانیان مطرح کردند.
• اعتقاد به امامت اهل بیت(ع): از طریق قبایل عرب به خصوص اشعری‌ها که به قم آمدند و تشیع اعتقادی ـ امامتی را به نقاط دیگر گسترش دادند. از دیگر قبایل شیعه‌ای که به ایران آمدند؛ بنی‌عبدالقیس و خزاعه را می‌توان نام برد.

مطالعه بیشتر

• تاریخ تشیع در ایران، رسول جعفریان.
• معجم البلدان، ج۴، یاقوت بن عبد الله حموی.
• تاریخ یعقوبی، ج۲، احمد بن ابی یعقوب.