پرسش در قبر از بدن مادی یا مثالی: تفاوت میان نسخه‌ها

نسخهٔ کنونی تا ‏۱۹ آوریل ۲۰۲۲، ساعت ۱۰:۰۲

سؤال

ماهیت پرسش و پاسخ در قبر چگونه است؟ آیا از همین بدن مادی است یا بدن مثالی؟ اگر از بدن مادی است، آیا میت دوباره در قبر زنده می‌شود؟

پرسش در قبر را از جسم مثالیِ برزخی و روح دانسته‌اند که بدن مادی در قبر، هیچ نقشی در آن ندارد. روایات را شاهد بر این دانسته‌اند که قبری که عذاب و نعمت در آن به انسان می‌رسد، قبر مادی و محدود نیست: رسول خدا(ص) پس از شهادت جعفر طیار فرمود: او را می‌بینم که دو بال دارد و همراه ملائکه در بهشت پرواز می‌کند. امام سجاد(ع) فرمود: قبر، باغی از باغ‌های بهشت یا حفره ای از حفره‌های آتش است.

متکلمان گذشته باور داشتند که شخص مرده، برای پاسخ‌گویی، در قبر زنده می‌شود. مخالفان این نظریه معتقدند متكلمان پيشين، بقاى روح بدون جسم را باور نداشتند و از طرفى مسئله‌ى پاسخ در قبر را قطعى می‌دانستند. در نتیجه ناچار بودند به زنده شدن مادى جسمى در قبر اعتقاد پیدا کنند تا روح، همراه بدن براى پاسخ‌گويى حاضر شود.

پرسش از بدن مثالی

بیشتر متکلمانِ متأخر، معاصر و حکیمان معتقدند پرسش در قبر از جسم مثالی برزخی و روح است. براساس این دیدگاه، جسم مادی، هیچ نقشی در پرسش و پاسخ در قبر ندارد.

روایات بسیاری دلیل بر این مطلب دانسته شده‌اند که قبر را فراتر از قبر مادی دانسته و قبر مورد نظر را غیر از قبر مادی دانسته‌اند: رسول خدا(ص) پس از شهادت جعفر طیار فرمود: او را می‌بینم که دو بال دارد و همراه ملائکه در بهشت پرواز می‌کند.^[۱] امام سجاد(ع) فرمود: قبر، باغی از باغ‌های بهشت یا حفره ای از حفره‌های آتش است.^[۲] قبر مؤمن تا آنجا که چشم او کار می‌کند، گشوده می‌شود.^[۳] در برخی روایات آمده که خداوند بر کافر در قبرش نود و نُه اژدها، مسلط می‌کند.^[۳] محققان از این روایات، به‌دست آورده‌اند که قبر مورد نظر در روایات که عذاب و نعمت در آن به انسان می‌رسد، قبر مادی و محدود نیست.^{^{[نیازمند منبع]}}

پژوهشگران معتقدند بیشتر مردم زمان ائمه(ع) افکارشان از محدوده‌ی مشاهدات حسی تجاوز نمی‌کرد و بالاتر از محدوده‌ی قبر ظاهری را درک نمی‌کردند. از این رو ائمه(ع) برای فهماندن مفهوم برزخ، از لفظ قبر استفاده می‌کردند.^[۴]

پرسش در قبر و از بدن مادی

بیشتر متکلمان قدیم باور داشتند که شخص مرده، برای پاسخ‌گویی، در قبر زنده می‌شود: شیخ مفید معتقد است پرسش نکیر و منکر، از مردگان قابل توجیه نیست، مگر اینکه معتقد باشیم، مردگان، زنده شده و سوال می‌شوند.^[۵] آن دو فرشته تنها بر زنده فرود می‌آیند و سؤال می‌کنند، از فردی که مسئله را بفهمد و معنای آن را بداند.^[۶]

ظاهر برخی روایات نیز به‌گونه‌ای است که روح در قبر، به بدن مادی بر می‌گردد:

در کتاب کافی از امام صادق(ع) نقل شده؛ هنگامی که میت در قبر گذاشته شد، روح تا قسمت کمر (نیمه بدن)، بر می‌گردد، آن گاه از آنچه می‌داند سؤال می‌شود.^[۷]

در کتاب بحار الانوار از امام صادق(ع) آمده؛ اگر میت کافر باشد… بر او مارها و عقرب‌ها را مسلط می‌کند. قبرش را تاریک می‌کند و فشارش می‌دهد به‌نحوی که استخوان‌هایش می‌شکند.^[۸]

نقد

مخالفان این نظریه معتقدند متكلمان پيشين، بقاى روح بدون جسم را باور نداشتند و از طرفى مسئله‌ى پاسخ در قبر را قطعى می‌دانستند، در نهایت ناچار بودند به زنده شدن مادى جسمى در قبر اعتقاد پیدا کنند تا روح، همراه بدن براى پاسخ‌گويى حاضر شود.^[۹]

همچنین افرادی كه مراد از قبر و حالت‌هاى آن‌را، قبر مادىِ ظاهرى می‌دانند، ناچار به این نظریه گرايش دارند. اما در مقابل این نظریه، محققان و متکلمان معتقدند كه قبر، باطنى دارد و جزء عالم برزخ است.^[۱۰] در کتاب کافی، از هجده روایتی که درباره سؤال در قبر است، تنها یک روایت به برگشت روح به بدن اشاره دارد^[۱۱] و روایات دیگر برخلاف آن هستند.^{^{[نیازمند منبع]}}

منابع

↑ بحار الانوار، ج۶، ص۲۰۹.
↑ کلینی، الكافي، ج۳، ص۲۱۴.
↑ ^۳٫۰ ^۳٫۱ کلینی، الكافي، ج۳، ص۲۱۹.
↑ محمد مظاهری، الانسان و عالم البرزخ، ص۵۱.
↑ شیخ مفید، اوائل المقالات، ص۸۸.
↑ شرح عقائد الصدوق یا تصحیح الاعتقاد، ص۲۲۰ و ۲۲۱.
↑ الفروع من الکافی، ج۳، ص۱۳۰، ح ۲.
↑ بحار الأنوار (ط - بيروت)، ج‏6، ص: 224
↑ لطیفی، قبر و برزخ، ص۶۵.
↑ محمد باقر شريعتى سبزوارى، معاد در نگاه عقل و دين، ص 284.
↑ الفروع من الکافی، ج۳، ص۲۳۱–۲۴۵; بدن و قالب مثالی برزخی، ر.ک. همان، ج۳، ص۲۴۴–۲۴۶.

[1] بحار الانوار، ج۶، ص۲۰۹.

[2] کلینی، الكافي، ج۳، ص۲۱۴.

[:0-3] ۳٫۰ ^۳٫۱ کلینی، الكافي، ج۳، ص۲۱۹.

[4] محمد مظاهری، الانسان و عالم البرزخ، ص۵۱.

[5] شیخ مفید، اوائل المقالات، ص۸۸.

[6] شرح عقائد الصدوق یا تصحیح الاعتقاد، ص۲۲۰ و ۲۲۱.

[7] الفروع من الکافی، ج۳، ص۱۳۰، ح ۲.

[8] بحار الأنوار (ط - بيروت)، ج‏6، ص: 224

[9] لطیفی، قبر و برزخ، ص۶۵.

[10] محمد باقر شريعتى سبزوارى، معاد در نگاه عقل و دين، ص 284.

[11] الفروع من الکافی، ج۳، ص۲۳۱–۲۴۵; بدن و قالب مثالی برزخی، ر.ک. همان، ج۳، ص۲۴۴–۲۴۶.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

@@ خط ۱: / خط ۱: @@
-{{ویرایش}}
+{{شروع متن}} {{سوال}}ماهیت پرسش و پاسخ در قبر چگونه است؟ آیا از همین بدن مادی است یا بدن مثالی؟ اگر از بدن مادی است، آیا میت دوباره در قبر زنده می‌شود؟
-'''{{شروع متن}}'''{{سوال}}'''ماهیت پرسش و پاسخ در قبر چگونه است؟ آیا از همین بدن مادی است یا بدن مثالی؟ اگر از بدن مادی است، آیا میت دوباره در قبر زنده می‌شود؟'''
 {{پایان سوال}} {{پاسخ}}
-اگر روزنه ای برای شناخت کیفیت و جزئیات این امر مهم باز شود، سبب توسعهٔ دانستنی‌های دینی می‌شود وگرنه به اصل عقیده، ضرری نمی‌زند؛ زیرا مباحث معاد به ویژه جزئیات و مشروح آن از عالم غیب است که تنها معصوم (علیه السلام) حق اظهار نظر دارد و اگر تحلیلی عقلی در مسئله باشد، به قول معصوم (علیه السلام) مستند خواهد بود. مطالعهٔ عمیق نشان می‌دهد که میان دانشمندان فن، سه نظر وجود دارد:
+پرسش در قبر را از جسم مثالیِ برزخی و روح دانسته‌اند که بدن مادی در قبر، هیچ نقشی در آن ندارد. روایات را شاهد بر این دانسته‌اند که قبری که عذاب و نعمت در آن به انسان می‌رسد، قبر مادی و محدود نیست: رسول خدا(ص) پس از شهادت جعفر طیار فرمود: او را می‌بینم که دو بال دارد و همراه ملائکه در بهشت پرواز می‌کند. امام سجاد(ع) فرمود: قبر، باغی از باغ‌های بهشت یا حفره ای از حفره‌های آتش است.
-# پاسخ گفتن، با همین بدن مادی است و میت در قبر یکبار دیگر زنده می‌شود.
-# پاسخ گفتن با بدن است اما بدن مثالی که مناسب برزخ است نه دنیا.
-# اصل منکر و نکیر، تجسم عقاید و اعمال انسان است. در حقیقت، آنها عقل عملی و نظری اند که به صورت دو ملک بر انسان ظاهر می‌شوند.
-هر یک از این نظرات را گروهی از روایات تأیید می‌کند. پس در حقیقت منشأ اقوال گوناگون، روایات گوناگون در بارهٔ سؤال و عذاب در قبر است.
-برای روشن شدن مطلب و داوری درست، به برخی از روایات اشاره می‌شود.
-'''الف)''' برخی روایات به گونه ای می‌رساند که روح در قبر، به بدن مادی بر می‌گردد:
-امام صادق (علیه السلام) می‌فرماید:
-... فاذا وضع فی قبره ردّ الیه الروح الی و رکیه ثم یسأل عمّا یعلم.<ref>الفروع من الکافی، '''ج۳، ص۱۳۰، ح ۲; و سیوطی،''' شرح الصدور، '''ص۱۷۳، از ابی دنیا از پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلم): «فاذا دخل قبره ردّت الروح الی جسده…».'''</ref>
-هنگامی که میت در قبر گذاشته شد، روح تا قسمت کمر (نیمهٔ بدن)، بر می‌گردد، آن گاه از آنچه می‌داند سؤال می‌شود.
-امام صادق (علیه السلام):
-... فیقعدانه و یلقیان فیه الروح الی حقویه…<ref>'''همان، ص۲۳۹، ح ۱۲.'''</ref>; … پس آن دو ملک، میت را می‌نشانند و روح را تا کمر (نیمهٔ بدن) او می‌رسانند….
-امام صادق (علیه السلام):
-اتاه منکر و نکیر، فیقعدانه و یقولان له.<ref>بحار الانوار، '''ج۶، ۲۲۲، ح ۲۲; و سیوطی،''' شرح الصدور، ص'''۱۷۰ و ۱۷۱، از بخاری و مسلم.'''</ref>
-امام صادق (علیه السلام):
-و اذا کان کافراً… و یسلّط علیه الحیات و العقارب، و یظلم علیه قبره، ثمّ یضغطه، ضغطه یختلف أضلاعه علیه ثمّ قال بأصابعه فشرجها<ref>بحارالانوار'''، ج۶، ص۲۲۴، ح ۲۵; و''' شرح الصدور، '''ص۱۷۱، از انس.'''</ref>; و اگر میت کافر باشد… بر او مارها و عقرب‌ها را مسلط می‌کند. قبرش را تاریک می‌کند و چنان فشارش می‌دهد که استخوان‌هایش می‌شکنند….
-'''ب)''' روایاتی که تنها مسئلهٔ قبر را بیان می‌کنند و دربارهٔ کیفیت پاسخ گفتن چیزی نمی‌گویند و در مواردی از بدن و قالب مثالی سخن گفته‌اند.
-این دسته روایات بسیار زیادند که ذکر همه ممکن نیست. تنها چند نمونه بیان می‌شود:
-در کتاب شریف کافی، از هیجده روایتی که دربارهٔ سؤال در قبر نقل شده است، تنها یک روایت به برگشت روح به بدن اشاره دارد.<ref>'''الفروع من الکافی،''' ج۳، ص۲۳۱–۲۴۵; بدن و قالب مثالی برزخی، ر.ک. همان، ج۳، ص۲۴۴–۲۴۶.</ref>
-امام صادق (علیه السلام) فرمود:
-از شخص در قبرش سؤال می‌شود و اگر موفق بود، قبرش تا هفت زراع بزرگ‌تر و دری به سوی بهشت برایش باز می‌شود.<ref>'''همان، ص۲۳۸، ح ۱۰.'''</ref>
-در برخی روایات، قبر را جزء برزخ معرفی کرده‌اند:
-قلت: «و ما البرزخ؟» قال: «القبر منذ حین موته الی یوم القیامه».<ref>'''همان، ص۲۴۲.'''</ref>
-یعنی از نخستین لحظهٔ مرگ تا رستاخیز، دنیای برزخ است.
-رسول خدا (صلی الله علیه وآله) دربارهٔ فرزند ابوطالب، جعفر طیار، که در جنگ موته شهید شد، فرمود:
-او را می‌بینم که دو بال دارد و همراه ملائکه در بهشت پرواز می‌کند.<ref>بحار الانوار، '''ج۶، ص۲۰۹.'''</ref>
-امام سجاد (علیه السلام) فرمود:
-قبر، باغی از باغ‌های بهشت یا حفره ای از حفره‌های آتش است.<ref>'''همان، ص۲۱۴، ح ۲.'''</ref> قبر مؤمن تا آنجا که چشمش کار می‌کند گشوده می‌شود.<ref>'''همان، ص۲۱۹، ح ۱۳.'''</ref> خداوند بر کافر، نود و نُه اژدها، در قبرش مسلّط می‌کند.<ref>'''همان.'''</ref>
-گشوده شدن قبر تا چشم کار می‌کند، تبدیل قبر به باغی از بهشت، پرواز با بال‌ها، حضور ده‌ها اژدها و… با قبر و بدن مادی سازگاری ندارد، حتماً جهان قبر همان گونه که روایت فرمود، جهان برزخ است.
-امام صادق (علیه السلام) دربارهٔ سرنوشت ارواح مؤمنان، پس از جان دادن فرمود:
-زمانی که خداوند روح مؤمن را گرفت، این روح به قالبی مانند قالب دنیایی خود منتقل می‌شود و می‌خورد و می‌آشامد و هر گاه کسی او را ببیند می‌شناسد، به همان صورتی که در دنیا بود.<ref>'''همان، ص۲۶۹، ح ۱۲۴.'''</ref>
-در روایت دیگر فرمود:
-مؤمن با همان جسد دنیایی در باغی از بهشت است و ارواح مشرکان در آتش، عذاب می‌شوند.<ref>'''همان، ح ۱۲۵ و ۱۲۶.'''</ref>
-این گونه روایات، عذاب یا ثواب جسمانی را در قبر تأیید می‌کنند؛ ولی با بدن و جسم مثالی برزخی که ماده ندارد و با چشم مادی قابل مشاهده نیست اما آثار اَشکال و أعراض مادی را دارد.
-'''ج)''' روایاتی که بر تجسم مثالی عقاید و اعمال تکیه دارند و به نوعی منازل قبر را تجسم ملکوتی اعمال معرفی می‌کنند.
-کافی روایت می‌کند:
-... وقتی مؤمن داخل قبر شد، قبر می‌گوید: «خوش آمدی…» و تا چشم کار می‌کند، قبرش فراخ می‌شود و دری به سوی بهشت گشوده می‌شود که وی جایگاه خود را آنجا می‌بیند و مردی از آنجا بیرون می‌آید که چشمان میت تاکنون به زیبایی او ندیده است. می‌گوید: «کیستی که خوش تر از تو تا کنون ندیده‌ام؟!» پاسخ می‌دهد: «من اندیشه و باور نیک تو و عمل صالح تو بودم…».<ref>الفروع من الکافی، '''ج۳، ص۲۴۱، ح ۱.'''</ref> وقتی کافر وارد قبر می‌شود، مردی خارج می‌شود که تا اکنون به زشتی او ندیده است. می‌پرسد: «کیستی؟» آن پاسخ می‌دهد: «من همان کارهای زشتی هستم که انجام می‌دادی و همان آرا و عقاید خبیثی هستم که بر آن بودی…».<ref>'''همان، ص۲۴۲.'''</ref>
-طرفداران نظریهٔ نخست (پاسخ گفتن میت در قبر با بدن دنیایی)
-بیشتر متکلمان به ویژه پیشینیان، باور دارند که میت برای پاسخ گویی در قبر زنده می‌شود. شیخ صدوق (رحمهم الله) پس از نقل حدیثی در بارهٔ اینکه پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلم) مادر حضرت علی (علیه السلام) را دفن و تلقین کرد، می‌فرماید که]فاطمه بنت اسد [پس از آن]پاسخ گویی[، دو باره مرد و بر این امر به این آیه استدلال می‌کند:<ref>محسن صدر رضوانی، '''گفتار صدوق یا ترجمه ی اعتقادات ابن بابویه،''' ص۴۹ و ۵۰.</ref>
-گفتند: «پروردگارا، ما را دو بار می‌راندی و دو بار زنده کردی. پس به گناهان خود اعتراف کردیم، آیا راهی برای رهایی ما وجود دارد»؟<ref>مؤمن''': ۱۱.'''</ref>
+متکلمان گذشته باور داشتند که شخص مرده، برای پاسخ‌گویی، در [[قبر]] زنده می‌شود. مخالفان این نظریه معتقدند متكلمان پيشين، بقاى روح بدون جسم را باور نداشتند و از طرفى مسئله‌ى پاسخ در قبر را قطعى می‌دانستند. در نتیجه ناچار بودند به زنده شدن مادى جسمى در قبر اعتقاد پیدا کنند تا روح، همراه بدن براى پاسخ‌گويى حاضر شود.
-شیخ مفید(رحمهم الله) در دوجا به صراحت می‌فرماید:
+== پرسش از بدن مثالی ==
+بیشتر متکلمانِ متأخر، معاصر و حکیمان معتقدند پرسش در قبر از جسم مثالی برزخی و روح است. براساس این دیدگاه، جسم مادی، هیچ نقشی در پرسش و پاسخ در قبر ندارد.
-پرسش نکیر و منکر، از اهل قبور موجّه نیست. مگر پس از زنده شدن آنها بعد از مرگ.<ref>'''شیخ مفید،''' اوائل المقالات، '''ص۸۸.'''</ref> آن دو ملک مگر بر زنده فرود نمی‌آیند و سؤال نمی‌کنند مگر از کسی که مسئله را بفهمد و معنای آن را بداند و این دلالت می‌کند که خداوند بنده اش را، پس از مرگ برای سؤال زنده می‌کند...».<ref>شرح عقائد الصدوق یا تصحیح الاعتقاد، '''ص۲۲۰ و ۲۲۱.'''</ref>
+روایات بسیاری دلیل بر این مطلب دانسته شده‌اند که قبر را فراتر از قبر مادی دانسته و قبر مورد نظر را غیر از قبر مادی دانسته‌اند: رسول خدا(ص) پس از شهادت جعفر طیار فرمود: او را می‌بینم که دو بال دارد و همراه ملائکه در بهشت پرواز می‌کند.<ref>بحار الانوار، ج۶، ص۲۰۹.</ref> امام سجاد(ع) فرمود: قبر، باغی از باغ‌های بهشت یا حفره ای از حفره‌های آتش است.<ref>کلینی، الكافي، ج۳، ص۲۱۴.</ref> قبر مؤمن تا آنجا که چشم او کار می‌کند، گشوده می‌شود.<ref name=":0">کلینی، الكافي، ج۳، ص۲۱۹.</ref> در برخی روایات آمده که خداوند بر کافر در قبرش نود و نُه اژدها، مسلط می‌کند.<ref name=":0" /> محققان از این روایات، به‌دست آورده‌اند که قبر مورد نظر در روایات که عذاب و نعمت در آن به انسان می‌رسد، قبر مادی و محدود نیست.{{مدرک|date=ژانویه ۲۰۲۲}}
-مرحوم مجلسی می‌فرماید: «چون میت را در قبر گذارند، دو ملک برای سؤال می‌آیند و حق تعالی، روح را به او برمی‌گرداند; از سر تا کمر، و او را می‌نشانند... .<ref>'''حق الیقین،''' ص۴۷۳ و ۴۷۷.</ref> بدان که اجماع مسلمانان بر سؤال قبر است و روح را برای سؤال به بدن برمی‌گردانند.<ref>همان.</ref>
+پژوهشگران معتقدند بیشتر مردم زمان ائمه(ع) افکارشان از محدوده‌ی مشاهدات حسی تجاوز نمی‌کرد و بالاتر از محدوده‌ی قبر ظاهری را درک نمی‌کردند. از این رو ائمه(ع) برای فهماندن مفهوم برزخ، از لفظ قبر استفاده می‌کردند.<ref>محمد مظاهری، الانسان و عالم البرزخ، ص۵۱.</ref>
-مخالفان این نظریه، اشکالات مختلفی بر آن وارد کرده‌اند. خسروپناه، برزخ، ص۶۵-۶۶.
+== پرسش در قبر و از بدن مادی ==
+بیشتر متکلمان قدیم باور داشتند که شخص مرده، برای پاسخ‌گویی، در [[قبر]] زنده می‌شود: [[شیخ مفید]] معتقد است پرسش [[نکیر و منکر]]، از مردگان قابل توجیه نیست، مگر اینکه معتقد باشیم، مردگان، زنده شده و سوال می‌شوند.<ref>شیخ مفید، اوائل المقالات، ص۸۸.</ref> آن دو فرشته تنها بر زنده فرود می‌آیند و سؤال می‌کنند، از فردی که  مسئله را بفهمد و معنای آن را بداند.<ref>شرح عقائد الصدوق یا تصحیح الاعتقاد، ص۲۲۰ و ۲۲۱.</ref>
-'''طرفداران نظریه ی دوم (پاسخ گفتن میت در قبر با مثالی برزخی)'''
+ظاهر برخی روایات نیز به‌گونه‌ای است که روح در قبر، به بدن مادی بر می‌گردد:
-بیشتر متکلمانِ متأخر و معاصر و حکیمان می‌گویند که سؤال در قبر حق و حتمی است و پاسخ با جسم و روح است، منتها نه جسم مادی بلکه بدن مثالی برزخی.
+* در کتاب کافی از امام صادق(ع) نقل شده؛ هنگامی که میت در قبر گذاشته شد، روح تا قسمت کمر (نیمه بدن)، بر می‌گردد، آن گاه از آنچه می‌داند سؤال می‌شود.<ref>الفروع من الکافی، ج۳، ص۱۳۰، ح ۲.</ref>
-'''طرفداران نظریه ی سوم (پرسش و پاسخ قبر، همان تجسم اعمال و عقاید است)'''
+* در کتاب بحار الانوار از امام صادق(ع) آمده؛ اگر میت کافر باشد… بر او مارها و عقرب‌ها را مسلط می‌کند. قبرش را تاریک می‌کند و فشارش می‌دهد به‌نحوی که استخوان‌هایش می‌شکند.<ref>بحار الأنوار (ط - بيروت)، ج‏6، ص: 224</ref>
-کسانی که پرسش در قبر و حضور نکیر و منکر را تجسم عقاید و اعمال میت می‌دانند. سرانجام به نظریه ی دوم می‌رسند، یعنی حقیقت این دو ملک و روند پاسخ گویی را تأیید می‌کنند; ولی کیفیت آن را به صورت تجسم می‌دانند، یا اینکه اعمال و عقاید را در بروز و هیئت این دو ملک مؤثر می‌دانند.
+=== نقد ===
+مخالفان این نظریه معتقدند متكلمان پيشين، بقاى روح بدون جسم را باور نداشتند و از طرفى مسئله‌ى پاسخ در قبر را قطعى می‌دانستند، در نهایت ناچار بودند به زنده شدن مادى جسمى در قبر اعتقاد پیدا کنند تا روح، همراه بدن براى پاسخ‌گويى حاضر شود.<ref>لطیفی، قبر و برزخ، ص۶۵.</ref>
-بیشتر متکلمانِ متأخر و معاصر و حکیمان می‌گویند که سؤال در قبر حق و حتمی است و پاسخ با جسم و روح است، منتها نه جسم مادی بلکه بدن مثالی برزخی. خسروپناه، برزخ، ص۶۲
+همچنین افرادی كه مراد از قبر و حالت‌هاى آن‌را، قبر مادىِ ظاهرى می‌دانند، ناچار به این نظریه گرايش دارند. اما در مقابل این نظریه، محققان و متکلمان معتقدند كه قبر، باطنى دارد و جزء عالم برزخ است.<ref>محمد باقر شريعتى سبزوارى، معاد در نگاه عقل و دين، ص 284.</ref> در کتاب کافی، از هجده روایتی که درباره سؤال در قبر است، تنها یک روایت به برگشت روح به بدن اشاره دارد<ref>الفروع من الکافی، ج۳، ص۲۳۱–۲۴۵; بدن و قالب مثالی برزخی، ر.ک. همان، ج۳، ص۲۴۴–۲۴۶.</ref> و روایات دیگر برخلاف آن هستند.{{مدرک|date=ژانویه ۲۰۲۲}}
-از سوی دیگر با برداشت دقیق از معنای قبر، کسانی که مراد از قبر و حالت‌های وارد در روایات را به همین قبر مادی ظاهری مربوط می‌دانند، ناچار به نظریه ی اول، گرایش دارند; ولی بنابراین که قبر باطنی دارد و جزء عالم برزخ به حساب می‌آید، می‌توان به دو نظریه ی آخر باور داشت.<ref>محمد باقر شریعتی سبزواری، معاد در نگاه عقل و دین، ص 284.</ref>
-== منابع ==
+=== منابع ===
 {{پانویس|۲}}
+{{برزخ}}
 {{شاخه
-| شاخه اصلی =
+| شاخه اصلی = کلام
-|شاخه فرعی۱ =
+| شاخه فرعی۱ = معاد
-|شاخه فرعی۲ =
+|شاخه فرعی۲ =قبر
 |شاخه فرعی۳ =
 }}
 {{تکمیل مقاله
-| شناسه =
+| شناسه =شد
-| تیترها =
+| تیترها =شد
-| ویرایش =
+| ویرایش =شد
-| لینک‌دهی =
+| لینک‌دهی =شد
 | ناوبری =
 | نمایه =
@@ خط ۱۲۰: / خط ۴۸: @@
 | بازبینی =
 | تکمیل =
-| اولویت =
+| اولویت =ج
-| کیفیت =
+| کیفیت =ج
 }}
 {{پایان متن}}

ن ب و برزخ
ماهیت برزخ	تفاوت برزخ با عالم مثال • تفاوت برزخ و قیامت • برزخ متصل و برزخ منفصل • گذشت زمان در برزخ
ارتباط با دیگران	ارتباط اهل برزخ با اهل دنیا • دیدار با دوستان و اقوام در برزخ
موضوعات وابسته	کیفرها و پاداش‌ها در برزخ • تغییر محل دفن • پرسش در قبر از بدن مادی یا مثالی • چگونگی عذاب قبر با وجود چند طبقه بودن قبرها • نقش دعا و خیرات در کاهش عذاب قبر