آرایه ادبی ایهام در قرآن: تفاوت میان نسخه‌ها
بدون خلاصۀ ویرایش |
(ابرابزار) |
||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
{{در دست ویرایش|کاربر=A.ahmadi }} | {{در دست ویرایش|کاربر=A.ahmadi}} | ||
{{شروع متن}} | {{شروع متن}} | ||
{{سوال}}آیا در قرآن آرایه ادبی «ایهام» به کار رفته است؟{{پایان سوال}} | {{سوال}}آیا در قرآن آرایه ادبی «ایهام» به کار رفته است؟{{پایان سوال}} | ||
| خط ۶: | خط ۶: | ||
== مفهوم‌شناسی ایهام == | == مفهوم‌شناسی ایهام == | ||
ایهام در اصطلاح، به‌کارگیری واژه‌ای است که در جمله یا در شعر دو معنی داشته باشد، یکی نزدیک و دیگری دور و هر یک از معنی‌ها با واژه‌های دیگر متناسب باشد. در ایهام، بیشتر معنی دور، مورد نظر هنرمند است.<ref> | ایهام در اصطلاح، به‌کارگیری واژه‌ای است که در جمله یا در شعر دو معنی داشته باشد، یکی نزدیک و دیگری دور و هر یک از معنی‌ها با واژه‌های دیگر متناسب باشد. در ایهام، بیشتر معنی دور، مورد نظر هنرمند است.<ref>موسوی، میر نعمت‌الله، فرهنگ بدیع، تبریز، احرار، ۱۳۸۲ش، ص۴۰، به نقل از شعبانی اندبیلی، عاقله، «ایهام و مصادیق آن»، در مجله رشد آموزش زبان و ادب فارسی، دوره ۲۳، شماره ۴، تابستان ۸۹، ص۵۱.</ref> ایهام دارای اقسامی مانند توریه، ایهام تناسب، استخدام و اسلوب الحکیم است.<ref>عاقله، «ایهام و مصادیق آن»، در مجله رشد آموزش زبان و ادب فارسی، دوره ۲۳، شماره ۴، تابستان ۸۹، ص۵۱.</ref> | ||
== اقسام ایهام در قرآن == | == اقسام ایهام در قرآن == | ||
بیشتر [[متشابهات قرآن]] را از جنس ایهام دانسته‌اند.{{مدرک|date=فوریه ۲۰۲۲}} در آیات متشابه، معنایی از آیات اراده شده که در مرحله اول به ذهن مخاطب خطور نمی‌کند؛ مانند آیه {{قرآن| | بیشتر [[متشابهات قرآن]] را از جنس ایهام دانسته‌اند.{{مدرک|date=فوریه ۲۰۲۲}} در آیات متشابه، معنایی از آیات اراده شده که در مرحله اول به ذهن مخاطب خطور نمی‌کند؛ مانند آیه {{قرآن|الرَّحْمٰنُ عَلَی الْعَرْشِ اسْتَوَیٰ|ترجمه=[خدای] رحمان بر تخت فرمانروایی و تدبیر امور آفرینش چیره و مسلّط است.|سوره=طه|آیه=۵}} که معنای نزدیک به ذهن مخاطب «تکیه زدن و ایستادن خدا بر عرش» است؛ در حالی که برای [[خدا]] این معنا متصور نیست.{{مدرک|date=فوریه ۲۰۲۲}} برخی دیگر از نمونه‌های به‌کار رفتن ایهام در [[قرآن]] با توجه به اقسام ایهام چنین شمرده شده است: | ||
=== ایهام تناسب === | === ایهام تناسب === | ||
آیاتی مانند {{قرآن|الشَّمْسُ وَالْقَمَرُ بِحُسْبَانٍ|۵|ترجمه=خورشید و ماه با حسابی [منظم و دقیق] روانند؛ و گیاه و درخت همواره [برای او] سجده می‌کنند.|سوره=الرحمن|وَالنَّجْمُ وَالشَّجَرُ | آیاتی مانند {{قرآن|الشَّمْسُ وَالْقَمَرُ بِحُسْبَانٍ|۵|ترجمه=خورشید و ماه با حسابی [منظم و دقیق] روانند؛ و گیاه و درخت همواره [برای او] سجده می‌کنند.|سوره=الرحمن|وَالنَّجْمُ وَالشَّجَرُ یَسْجُدَانِ|۶}} را دارای ایهام تناسب دانسته‌اند. از ظاهر این آیات استفاده می‌شود که بین شمس، قمر و نجم تناسب وجود دارد؛ چون معنای نجم در ذهن شنونده ستاره است که با شمس و قمر تناسب دارد؛ ولی در این آیه، تناسبِ نجم با خورشید و ماه مراد نیست؛ بلکه با «شجر» (درخت) تناسب دارد و مراد از نجم، گیاهانی است که دارای شاخه بلند نیستند.{{مدرک|date=فوریه ۲۰۲۲}} | ||
=== ایهام تأکید === | === ایهام تأکید === | ||
آیه {{قرآن|...لَمَسْجِدٌ أُسِّسَ | آیه {{قرآن|... لَمَسْجِدٌ أُسِّسَ عَلَی التَّقْوَیٰ مِنْ أَوَّلِ یَوْمٍ أَحَقُّ أَنْ تَقُومَ فِیهِ فِیهِ رِجَالٌ یُحِبُّونَ أَنْ یَتَطَهَّرُوا…|سوره=توبه|آیه=۱۰۸}} را دارای ایهام تأکید دانسته‌اند. در این آیه مخاطب تصور می‌کند عبارت «فیه» برای تأکید تکرار شده است؛ در حالی که چنین نیست و «فیه» دوم به مطلب دیگری اشاره دارد.<ref name=":0"/> ایهام تأکید به‌کار بردن واژه‌ای است، که مخاطب تصور می‌کند گوینده یا نویسنده با استفاده از آن قصد تأکید دارد؛ در حالی که مراد او چنین نیست.<ref name=":0">مطلوب، احمد، معجم المصطلحات البلاغیه و تطورها، بیروت، مکتبه لبنان ناشرون، چاپ اول، ص۲۱۷.</ref> | ||
=== ایهام توجیه === | === ایهام توجیه === | ||
قرآن را دارای ایهام توجیه دانسته‌اند.{{مدرک|date=فوریه ۲۰۲۲}} ایهام توجیه به‌کار بردن سخنی است که دو معنای متضاد دارد و مخاطب نمی‌تواند تشخیص دهد گوینده کدام معنا را اراده کرده است. در ایهام توجیه، گوینده به گونه‌ای سخن می‌گوید که شنونده متوجه نمی‌شود از او تعریف شده یا مورد سرزنش قرار گرفته است.<ref>نگاه کنید به ابن حجه، تقی الدین، خزانه الأدب و غایه الأرب، بیروت، دار صادر، چاپ دوم، ج۲، ص۱۱۰؛ صفی‌الدین حلی، عبدالعزیز، شرح الکافیه البدیعیه، بغداد، دیوان الوقف السنی، مرکز البحوث و الدراسات الإسلامیه، چاپ اول، ص۱۰۰؛ مطلوب، احمد، معجم المصطلحات البلاغیه و تطورها، بیروت، مکتبه لبنان ناشرون، چاپ، ص۲۵.</ref> برخی از نمونه‌های کاربرد ایهام توجیه در قرآن چنین است: | قرآن را دارای ایهام توجیه دانسته‌اند.{{مدرک|date=فوریه ۲۰۲۲}} ایهام توجیه به‌کار بردن سخنی است که دو معنای متضاد دارد و مخاطب نمی‌تواند تشخیص دهد گوینده کدام معنا را اراده کرده است. در ایهام توجیه، گوینده به گونه‌ای سخن می‌گوید که شنونده متوجه نمی‌شود از او تعریف شده یا مورد سرزنش قرار گرفته است.<ref>نگاه کنید به ابن حجه، تقی الدین، خزانه الأدب و غایه الأرب، بیروت، دار صادر، چاپ دوم، ج۲، ص۱۱۰؛ صفی‌الدین حلی، عبدالعزیز، شرح الکافیه البدیعیه، بغداد، دیوان الوقف السنی، مرکز البحوث و الدراسات الإسلامیه، چاپ اول، ص۱۰۰؛ مطلوب، احمد، معجم المصطلحات البلاغیه و تطورها، بیروت، مکتبه لبنان ناشرون، چاپ، ص۲۵.</ref> برخی از نمونه‌های کاربرد ایهام توجیه در قرآن چنین است: | ||
* {{قرآن|... وَإِنَّا أَوْ إِیَّاکُمْ لَعَلَیٰ هُدًی أَوْ فِی ضَلَالٍ مُبِینٍ|ترجمه=(به مشرکان بگو:) و بی‌تردید ما یا شما بر هدایت یا در گمراهی آشکار هستیم.|سوره=سبأ|آیه=۲۴}}. در این آیه آمده است: «ما یا شما در هدایت یا گمراهی آشکار هستیم». این سخن سربسته گفته شده و روشن نیست کدام یک هدایت شده و کدام یک گمراه هستند.{{مدرک|date=فوریه ۲۰۲۲}} | |||
* {{قرآن|وَ آخَرُونَ مُرْجَوْنَ لِأَمْرِ اللَّهِ إِمَّا یُعَذِّبُهُمْ وَ إِمَّا یَتُوبُ عَلَیْهِمْ…|ترجمه=و گروهی دیگر کارشان موقوف به مشیّت خداست، یا آنان را عذاب می‌کند یا توبه آنان را می‌پذیرد|سوره=توبه|آیه=۱۰۶}}. در این آیه، دو احتمال [[عذاب الهی|عذاب]] یا پذیریش [[توبه]] ذکر شده و مشخص نشده خدا با این افراد چگونه برخورد خواهد کرد؛ آنها را عذاب خواهد کرد یا توبه آنها را خواهد پذیرفت؟ هدف از به‌کار رفتن ایهام توجیه در این آیه، این دانسته شده که افراد امیدوار به[[رحمت خدا]] باشند و در عین حال، از عذاب او نیز بترسند. | |||
=== ایهام تضاد === | === ایهام تضاد === | ||
گفته‌اند در آیه {{قرآن|...مَنْ تَوَلَّاهُ فَأَنَّهُ | گفته‌اند در آیه {{قرآن|... مَنْ تَوَلَّاهُ فَأَنَّهُ یُضِلُّهُ وَیَهْدِیهِ إِلَیٰ عَذَابِ السَّعِیرِ|ترجمه=هر کس او (شیطان) را به دوستی گیرد، قطعاً او وی را گمراه می‌سازد و به عذاب آتشش می‌کشاند|سوره=حج|آیه=۴}}، ایهام تضاد استفاده شده است. در این آیه، تصور می‌شود که عبارت «یَهْدیه» به معنای هدایت کردن بوده و مقابلِ «یُضِلّه» به معنای گمراه کردن به‌کار رفته؛ در حالی که معنای «یهدیه» در این آیه «می‌کشاند» است.<ref name=":1">عرفان، حسن، ترجمه و شرح جواهر البلاغه، قم، بلاغت، چاپ دهم، ۱۳۸۸ش، ج۲، ص۲۴۹.</ref> | ||
ایهام تضاد، استعمال لفظی است که در معنای ظاهری، با عبارتی دیگر در تضاد است؛ ولی گوینده آن را در معنایی دیگر استعمال کرده و تضادی با عبارت دیگر ندارد.<ref name=":1" /> | ایهام تضاد، استعمال لفظی است که در معنای ظاهری، با عبارتی دیگر در تضاد است؛ ولی گوینده آن را در معنایی دیگر استعمال کرده و تضادی با عبارت دیگر ندارد.<ref name=":1"/> | ||
=== ایهام طباق === | === ایهام طباق === | ||
آیه {{قرآن|مِمَّا | آیه {{قرآن|مِمَّا خَطِیئَاتِهِمْ أُغْرِقُوا فَأُدْخِلُوا نَارًا…|ترجمه=[همه آنان] به سبب گناهانشان غرق شدند و بی درنگ در آتشی درآورده شدند|سوره=نوح|آیه=۲۵}} را دارای ایهام طباق شمرده‌اند. در این آیه، بین «غرق شدن» و «وارد شدن در آتش» مطابقت ایجاد شده؛ با اینکه غرق شدن ضد سوختن است.<ref name=":2">ابن حجه، تقی الدین، خزانه الأدب و غایه الأرب، بیروت، دار صادر، چاپ دوم، ج۲، ص۷۶.</ref> | ||
ایهام طباق به‌کار بردن لفظی است که معنای آن با معنای ضدش مطابقت داشته باشد؛ نه با معنای اصلی آن کلمه.<ref name=":2" /> | ایهام طباق به‌کار بردن لفظی است که معنای آن با معنای ضدش مطابقت داشته باشد؛ نه با معنای اصلی آن کلمه.<ref name=":2"/> | ||
{{پایان پاسخ}} | {{پایان پاسخ}} | ||
نسخهٔ ۲۱ فوریهٔ ۲۰۲۲، ساعت ۱۹:۱۱
 | این مقاله هماکنون به دست A.ahmadi در حال ویرایش است. |
سؤال
آیا در قرآن آرایه ادبی «ایهام» به کار رفته است؟
آرایه ادبی ایهام با همه اقسام آن، در قرآن به کار رفته است.
مفهوم‌شناسی ایهام
ایهام در اصطلاح، به‌کارگیری واژه‌ای است که در جمله یا در شعر دو معنی داشته باشد، یکی نزدیک و دیگری دور و هر یک از معنی‌ها با واژه‌های دیگر متناسب باشد. در ایهام، بیشتر معنی دور، مورد نظر هنرمند است.[۱] ایهام دارای اقسامی مانند توریه، ایهام تناسب، استخدام و اسلوب الحکیم است.[۲]
اقسام ایهام در قرآن
بیشتر متشابهات قرآن را از جنس ایهام دانسته‌اند.[نیازمند منبع] در آیات متشابه، معنایی از آیات اراده شده که در مرحله اول به ذهن مخاطب خطور نمی‌کند؛ مانند آیه ﴿الرَّحْمٰنُ عَلَی الْعَرْشِ اسْتَوَیٰ؛ [خدای] رحمان بر تخت فرمانروایی و تدبیر امور آفرینش چیره و مسلّط است.﴾(طه:۵) که معنای نزدیک به ذهن مخاطب «تکیه زدن و ایستادن خدا بر عرش» است؛ در حالی که برای خدا این معنا متصور نیست.[نیازمند منبع] برخی دیگر از نمونه‌های به‌کار رفتن ایهام در قرآن با توجه به اقسام ایهام چنین شمرده شده است:
ایهام تناسب
آیاتی مانند ﴿الشَّمْسُ وَالْقَمَرُ بِحُسْبَانٍ۵وَالنَّجْمُ وَالشَّجَرُ یَسْجُدَانِ۶؛ خورشید و ماه با حسابی [منظم و دقیق] روانند؛ و گیاه و درخت همواره [برای او] سجده می‌کنند.﴾(الرحمن) را دارای ایهام تناسب دانسته‌اند. از ظاهر این آیات استفاده می‌شود که بین شمس، قمر و نجم تناسب وجود دارد؛ چون معنای نجم در ذهن شنونده ستاره است که با شمس و قمر تناسب دارد؛ ولی در این آیه، تناسبِ نجم با خورشید و ماه مراد نیست؛ بلکه با «شجر» (درخت) تناسب دارد و مراد از نجم، گیاهانی است که دارای شاخه بلند نیستند.[نیازمند منبع]
ایهام تأکید
آیه ﴿... لَمَسْجِدٌ أُسِّسَ عَلَی التَّقْوَیٰ مِنْ أَوَّلِ یَوْمٍ أَحَقُّ أَنْ تَقُومَ فِیهِ فِیهِ رِجَالٌ یُحِبُّونَ أَنْ یَتَطَهَّرُوا…﴾(توبه:۱۰۸) را دارای ایهام تأکید دانسته‌اند. در این آیه مخاطب تصور می‌کند عبارت «فیه» برای تأکید تکرار شده است؛ در حالی که چنین نیست و «فیه» دوم به مطلب دیگری اشاره دارد.[۳] ایهام تأکید به‌کار بردن واژه‌ای است، که مخاطب تصور می‌کند گوینده یا نویسنده با استفاده از آن قصد تأکید دارد؛ در حالی که مراد او چنین نیست.[۳]
ایهام توجیه
قرآن را دارای ایهام توجیه دانسته‌اند.[نیازمند منبع] ایهام توجیه به‌کار بردن سخنی است که دو معنای متضاد دارد و مخاطب نمی‌تواند تشخیص دهد گوینده کدام معنا را اراده کرده است. در ایهام توجیه، گوینده به گونه‌ای سخن می‌گوید که شنونده متوجه نمی‌شود از او تعریف شده یا مورد سرزنش قرار گرفته است.[۴] برخی از نمونه‌های کاربرد ایهام توجیه در قرآن چنین است:
- ﴿... وَإِنَّا أَوْ إِیَّاکُمْ لَعَلَیٰ هُدًی أَوْ فِی ضَلَالٍ مُبِینٍ؛ (به مشرکان بگو:) و بی‌تردید ما یا شما بر هدایت یا در گمراهی آشکار هستیم.﴾(سبأ:۲۴). در این آیه آمده است: «ما یا شما در هدایت یا گمراهی آشکار هستیم». این سخن سربسته گفته شده و روشن نیست کدام یک هدایت شده و کدام یک گمراه هستند.[نیازمند منبع]
- ﴿وَ آخَرُونَ مُرْجَوْنَ لِأَمْرِ اللَّهِ إِمَّا یُعَذِّبُهُمْ وَ إِمَّا یَتُوبُ عَلَیْهِمْ…؛ و گروهی دیگر کارشان موقوف به مشیّت خداست، یا آنان را عذاب می‌کند یا توبه آنان را می‌پذیرد﴾(توبه:۱۰۶). در این آیه، دو احتمال عذاب یا پذیریش توبه ذکر شده و مشخص نشده خدا با این افراد چگونه برخورد خواهد کرد؛ آنها را عذاب خواهد کرد یا توبه آنها را خواهد پذیرفت؟ هدف از به‌کار رفتن ایهام توجیه در این آیه، این دانسته شده که افراد امیدوار بهرحمت خدا باشند و در عین حال، از عذاب او نیز بترسند.
ایهام تضاد
گفته‌اند در آیه ﴿... مَنْ تَوَلَّاهُ فَأَنَّهُ یُضِلُّهُ وَیَهْدِیهِ إِلَیٰ عَذَابِ السَّعِیرِ؛ هر کس او (شیطان) را به دوستی گیرد، قطعاً او وی را گمراه می‌سازد و به عذاب آتشش می‌کشاند﴾(حج:۴)، ایهام تضاد استفاده شده است. در این آیه، تصور می‌شود که عبارت «یَهْدیه» به معنای هدایت کردن بوده و مقابلِ «یُضِلّه» به معنای گمراه کردن به‌کار رفته؛ در حالی که معنای «یهدیه» در این آیه «می‌کشاند» است.[۵]
ایهام تضاد، استعمال لفظی است که در معنای ظاهری، با عبارتی دیگر در تضاد است؛ ولی گوینده آن را در معنایی دیگر استعمال کرده و تضادی با عبارت دیگر ندارد.[۵]
ایهام طباق
آیه ﴿مِمَّا خَطِیئَاتِهِمْ أُغْرِقُوا فَأُدْخِلُوا نَارًا…؛ [همه آنان] به سبب گناهانشان غرق شدند و بی درنگ در آتشی درآورده شدند﴾(نوح:۲۵) را دارای ایهام طباق شمرده‌اند. در این آیه، بین «غرق شدن» و «وارد شدن در آتش» مطابقت ایجاد شده؛ با اینکه غرق شدن ضد سوختن است.[۶]
ایهام طباق به‌کار بردن لفظی است که معنای آن با معنای ضدش مطابقت داشته باشد؛ نه با معنای اصلی آن کلمه.[۶]
منابع
- ↑ موسوی، میر نعمت‌الله، فرهنگ بدیع، تبریز، احرار، ۱۳۸۲ش، ص۴۰، به نقل از شعبانی اندبیلی، عاقله، «ایهام و مصادیق آن»، در مجله رشد آموزش زبان و ادب فارسی، دوره ۲۳، شماره ۴، تابستان ۸۹، ص۵۱.
- ↑ عاقله، «ایهام و مصادیق آن»، در مجله رشد آموزش زبان و ادب فارسی، دوره ۲۳، شماره ۴، تابستان ۸۹، ص۵۱.
- ↑ ۳٫۰ ۳٫۱ مطلوب، احمد، معجم المصطلحات البلاغیه و تطورها، بیروت، مکتبه لبنان ناشرون، چاپ اول، ص۲۱۷.
- ↑ نگاه کنید به ابن حجه، تقی الدین، خزانه الأدب و غایه الأرب، بیروت، دار صادر، چاپ دوم، ج۲، ص۱۱۰؛ صفی‌الدین حلی، عبدالعزیز، شرح الکافیه البدیعیه، بغداد، دیوان الوقف السنی، مرکز البحوث و الدراسات الإسلامیه، چاپ اول، ص۱۰۰؛ مطلوب، احمد، معجم المصطلحات البلاغیه و تطورها، بیروت، مکتبه لبنان ناشرون، چاپ، ص۲۵.
- ↑ ۵٫۰ ۵٫۱ عرفان، حسن، ترجمه و شرح جواهر البلاغه، قم، بلاغت، چاپ دهم، ۱۳۸۸ش، ج۲، ص۲۴۹.
- ↑ ۶٫۰ ۶٫۱ ابن حجه، تقی الدین، خزانه الأدب و غایه الأرب، بیروت، دار صادر، چاپ دوم، ج۲، ص۷۶.