کاربر:Rezapour/صفحه تمرین: تفاوت میان نسخه‌ها
(صفحه را خالی کرد) برچسب: خالی کردن |
بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
{{جعبه اطلاعات شخصیت سیاسی مذهبی | |||
| عنوان = مهدی بازرگان | |||
| تصویر = Bazargan..jpg | |||
| اندازه تصویر = 200px | |||
| توضیح تصویر = | |||
|سرشناسی = روشنفکر دینی، سیاستمدار شیعی | |||
|نام کامل = | |||
|لقب = | |||
|نسب = | |||
|زادروز = [[۱۲۸۶ش]] | |||
|شهر تولد = [[تهران]] | |||
|کشور تولد = [[ایران]] | |||
|تاریخ درگذشت = ۳۰ دی ۱۳۷۳ش | |||
|شهر درگذشت = | |||
|کشور درگذشت = [[سوئیس]] | |||
|آرامگاه = مقبره بیات در شهر [[قم]] | |||
|نام همسر = | |||
|فرزندان = | |||
|خویشاوند سرشناس = عبدالعلی بازرکان | |||
|دین = [[اسلام]] | |||
|مذهب = [[شیعه]] | |||
|پیشه = | |||
|مناصب = نخست وزیر دولت موقت | |||
|پس از = | |||
|پیش از = | |||
|اساتید = | |||
|شاگردان = | |||
|تالیفات = [[فهرست آثار مهدی بازرگان]] | |||
|وبگاه رسمی = | |||
|امضا = | |||
}} | |||
. | |||
. | |||
. | |||
. | |||
. | |||
. | |||
. | |||
. | |||
. | |||
. | |||
. | |||
. | |||
==زندگی‌نامه== | |||
مهدی بازرگان در سال ۱۲۸۶ش، یک سال پس از پیروزی مشروطیت، در تهران متولد شد.<ref>[http://yousefieshkevari.com/?p=7586 اشکوری، «زندگی و آموزه های مهندس مهدی بازرگان»]، سایت حسن یوسفی اشکوری.</ref> پدر او فردی بازاری، ثروتمند و مذهبی بود.<ref>برزین، زندگی‌نامه سیاسی مهندس مهدی بازرگان، ۱۳۷۸ش، ص۱۳.</ref> | |||
{{جعبه نقل قول| عنوان = | نقل‌قول = مهدی بازرگان:{{-}} «قبل از ترک ایران به پدرم گفتم اگر در ایران بمانم بی‌دین می‌شوم، اگر بروم یا همان بی‌دینی است و یا در ایمان قویتر خواهم شد».<ref>برزین، زندگی‌نامه سیاسی مهندس مهدی بازرگان، ۱۳۷۸ش، ص۱۷.</ref>|تاریخ بایگانی| منبع = | تراز = چپ| عرض = ۲۳۰px| اندازه خط = 14px|رنگ پس‌زمینه =#FFF9E7| گیومه نقل‌قول =| تراز منبع = چپ}} | |||
بازرگان برای تحصیل به مکتب‌خانه سنتی نرفت.<ref name=":1">برزین، زندگی‌نامه سیاسی مهندس مهدی بازرگان، ۱۳۷۸ش، ص۱۵-۱۶.</ref> او در یکی از مدارس جدید به نام دبستان سلطانی درس خواند.<ref name=":1" /> سپس در مدرسه دارالمعلمین تهران رفت که رئیس آن ابوالحسن فروغی، برادر محمدعلی فروغی بود و نقش تعیین‌کننده‌ای در افکار بازرگان داشت.<ref name=":1" /> | |||
[[پرونده:Bazargan javan.jpg|بندانگشتی|170px|بازرگان در دوران جوانی|پیوند=Special:FilePath/Bazargan_javan.jpg]] | |||
بازرگان در سال ۱۳۰۶ جزء اولین گروه محصلین ممتاز کشور، برای تحصیل به فرانسه اعزام شد.<ref>[http://tarikhirani.ir/fa/calendar/53/۳۰-دی-۱۳۷۳-مهدی-بازرگان-درگذشت ۳۰ دی ۱۳۷۳ |«مهدی بازرگان درگذشت»]، سایت تاریخ ایرانی.</ref> | |||
بازرگان در فرانسه در رشته ترمودینامیک و نساجی تحصیل کرد.<ref name=":2">[https://www.bbc.com/persian/iran-47077277 «مهدی بازرگان»، سایت بی بی سی فارسی.]</ref> به او پیشنهاد شد مدتی در آلمان و انگلستان به تکمیل و تمرین رشته‌اش بپردازد، اما نپذیرفت<ref>برزین، زندگی‌نامه سیاسی مهندس مهدی بازرگان، ۱۳۷۸ش، ص۲۸.</ref> و در سال ۱۳۱۳ پس از ۷ سال تحصیل به کشور بازگشت.<ref name=":4">[http://tarikhirani.ir/fa/calendar/53/۳۰-دی-۱۳۷۳-مهدی-بازرگان-درگذشت ۳۰ دی ۱۳۷۳ |«مهدی بازرگان درگذشت»]، سایت تاریخ ایرانی.</ref> او در دوره‌ای در فرانسه می‌زیست که گروه‌های مذهبی کاتولیک در فرانسه فعال بودند.<ref name=":3" /> | |||
او پس از بازگشت به ایران، به خدمت سربازی رفت<ref name=":2" /> و در سال ۱۳۱۵ در دانشکده فنی دانشگاه تهران مشغول به تدریس شد<ref name=":4" /> و نخستین دانشیار دانشکده فنی نام گرفت.<ref name=":2" /> | |||
بازرگان در دو دوره و مجموع شش سال ریاست دانشکده فنی را بر عهده داشت. در زمان ریاست دانشگاه به اصلاح نظام‌های اداری و آموزشی و تکمیل و تجهیز آزمایشگاه‌ها پرداخت.<ref>عادل، «بازرگان»، ج۱، ص۴۴۶.</ref>او در دانشگاه علاوه بر فعالیت‌های علمی، فعالیت‌های مذهبی بسیاری نیز داشت؛ تأسیس و حمایت از انجمن‌های اسلامی توسط بازرگان<ref name=":3">برزین، زندگی‌نامه سیاسی مهندس مهدی بازرگان، ۱۳۷۸ش، ص۲۲.</ref> و ساخت مسجد در دانشگاه از فعالیت‌های او بوده است. | |||
مهدی چمران، مهندس بازرگان در آن دوره را سمبل یک استاد مسلمان در دانشگاه معرفی می‌کند که نزد گروه‌های مختلف مقبولیت داشت.<ref>[https://www.ana.press/news/342074/مهندس-بازرگان-می-گفت-مناره-مساجد-مثل-موشک-است-اینگونه-نسازیم «چمران در گفتگو با آنا»]، سایت آنا.</ref> | |||
بازرگان در سال ۱۳۱۸ش با خانم ملک طباطبایی ازدواج کرد.حاصل این ازدواج، پنج فرزند به نامهای زهرا، عبدالعلی، فرشته، فتانه و محمد نوید بود.<ref>[http://tarikhirani.ir/fa/news/7424/همسر-مهدی-بازرگان-در-گفت-وگو-با-تاریخ-ایرانی-ناسزاگویان-ابراز-ندامت-کردند «همسر مهدی بازرگان در گفت‌وگو با تاریخ ایرانی: ناسزاگویان ابراز ندامت کردند»]، سایت تاریخ ایرانی.</ref> او در سال ۱۳۱۹ش با آیت الله طالقانی آشنا شد و این آشنایی بعدها به دوستی و همکاری صمیمانه‌ای بدل شد که تا وفات طالقانی ادامه داشت.<ref>عادل، «بازرگان»، ج۱، ص۴۴۶.</ref> | |||
وی در دوران نخست وزیری محمد مصدق، رییس هیأت مدیره خَلع ید از شرکت نفت بریتانیایی بود که پس از مدتی کوتاه از این مقام استعفا کرد. او سپس رییس مدیریت لوله‌کشی آب تهران که در آن زمان طرحی ناتمام و پرمسئله بود، منصوب شد<ref>عادل، «بازرگان»، ج۱، ص۴۴۶.</ref> و پروژه لوله‌کشی آب تهران را با کمک مالی بازاری‌ها به سرانجام رساند<ref>برزین، ص۶۰.</ref> و توانست لوله‌کشی را تا ابتدای هر محله‌ای برد.<ref>[https://www.aparat.com/v/0brha/نسخه_کامل_مستند_راه_طی_شده «مستند راه طی شده»]، سایت آپارات.</ref> | |||
بازرگان پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، نخست‌وزیر دولت موقت<ref name=":9" /> و نماینده مجلس اول بود.<ref name=":10" /> | |||
'''وفات'''{{سخ}} | |||
بازرگان روز ۳۰ دی ۱۳۷۳ش، پس از یک دوره بیماری، در جریان سفر درمانی در زوریخ سوئیس درگذشت.<ref>[http://tarikhirani.ir/fa/calendar/53/۳۰-دی-۱۳۷۳-مهدی-بازرگان-درگذشت ۳۰ دی ۱۳۷۳ |«مهدی بازرگان درگذشت»]، سایت تاریخ ایرانی.</ref> پیکر او به تهران منتقل شد، مقابل حسینیه ارشاد، تشییع و سپس در قم دفن شد. بنا به وصیت بازرگان، پیکرش در مقبره بیات روبروی حرم حضرت معصومه (س) دفن شد.<ref>[http://tarikhirani.ir/fa/news/6175/آرامگاه-مهندس-بازرگان «آرامگاه مهندس بازرگان»]، سایت تاریخ ایرانی.</ref> | |||
[[پرونده:BAZARGAN V ASAR.jpg|بندانگشتی|مجموعه آثار بازرگان، جلد اول.|پیوند=Special:FilePath/BAZARGAN_V_ASAR.jpg]] | |||
===آثار=== | |||
بازرگان نویسنده‌ای پرکار بود<ref name=":5" /> و کتاب‌های بسیاری را تألیف کرد. مجموعه آثار مهدی بازرگان در ۳۵ جلد جمع آوری شده است.<ref name=":5">[http://yousefieshkevari.com/?p=7586 اشکوری، «زندگی و آموزه های مهندس مهدی بازرگان»]، سایت حسن یوسفی اشکوری.</ref> بنیاد بازرگان، بیش از سیصد عنوان کتاب از او را نام برده<ref>[http://bonyadbazargan.com/فهرست-زمانیِ-عناوین-آثار-در-مجموعه‌ها/ «فهرست زمانیِ عناوین آثار در مجموعه‌های آثار»]، سایت بنیاد فرهنگی مهدی بازرگان.</ref> که بیشتر آن‌ها در آغاز سخنرانی بوده و سپس با ویرایش و تکمیل منتشر شده‌اند.<ref name=":5" /> | |||
بسیاری از این آثار کم حجم هستند و در دوران پیش از انقلاب در قالب کتاب‌های ارزان قیمت جیبی انتشار یافته‌اند.<ref name=":5" /> آثار «راه طی شده»، «ذره بی انتها»، «عشق و پرستش» و مجموعه سیر تحول قرآن از مهم‌ترین آثار بازرگان دانسته شده است.<ref name=":5" /> | |||
==فعالیت‌های دینی== | |||
بازرگان در خانوده‌ای مذهبی بازاری رشد کرد.<ref>برزین، زندگی‌نامه سیاسی مهندس مهدی بازرگان، ۱۳۷۸ش، ص۴۳.</ref> او در دوره‌ای در فرانسه می‌زیست که گروه‌های کاتولیک در آنجا بروز فراوان داشتند.<ref name=":3" /> فرهنگ مذهبی در آن دوره اروپا بر بازرگان تأثیر گذاشت، فرهنگی که سرمنشأ آن در انجمن‌های کاتولیک بود.<ref>برزین، زندگی‌نامه سیاسی مهندس مهدی بازرگان، ۱۳۷۸ش، ص۲۵.</ref> | |||
مراوده با فرانسوی‌های مذهبی این تاثیر را بر بازرگان گذارد که پیگیر افکار مذهبی خود شود و ریشه عقب‌ماندگی اجتماعی را در خداپرستی نداند.<ref>برزین، زندگی‌نامه سیاسی مهندس مهدی بازرگان، ۱۳۷۸ش، ص۲۲.</ref> | |||
گزارش شده که در فرانسه به انجام فرایض مذهبی پایبند ماند حتی اگر موجب شرمندگی برخی هم‌شاگردی‌هایش می‌شد.<ref>برزین، زندگی‌نامه سیاسی مهندس مهدی بازرگان، ۱۳۷۸ش، ص۲۴.</ref> | |||
ورود بازرگان به کشور مصادف با رواج افکار کسروی بود که «دین» و «دانش» را سازگار نمی‌دانست. بازرگان به مقابله با این فکر پرداخت و اوج چنین تلاشی در کتاب «راه طی شده» بود که در سال ۱۳۲۷ منتشر شد.<ref>[http://yousefieshkevari.com/?p=7586 اشکوری، «زندگی و آموزه های مهندس مهدی بازرگان»]، سایت حسن یوسفی اشکوری.</ref> | |||
[[پرونده:Bazargan v motahhary.jpg|بندانگشتی|بازرگان در کنار [[آیت الله مطهری]] و [[آیت الله طالقانی]]|پیوند=Special:FilePath/Bazargan_v_motahhary.jpg]] | |||
بازرگان نخسین انجمن اسلامی دانشجویان مسلمان دانشکده فنی را تأسیس کرد<ref>[http://yousefieshkevari.com/?p=7586 اشکوری، «زندگی و آموزه های مهندس مهدی بازرگان»]، سایت حسن یوسفی اشکوری.</ref> اولین نمازخانه را در دانشکده فنی در محیط دانشگاه تهران ایجاد کرد.<ref name=":15" /> | |||
بازرگان به موجه سازی گزاره‌های دینی با داده‌های علوم تجربی اعتقاد داشت.<ref>[http://yousefieshkevari.com/?p=7586 اشکوری، «زندگی و آموزه های مهندس مهدی بازرگان»]، سایت حسن یوسفی اشکوری.</ref> در کتاب «مطهرات در اسلام» تلاش کرد وجه علمی احکام دینی به خصوص در بخش نجاسات را نشان دهد.<ref>[https://www.cgie.org.ir/fa/news/27220/بررسی-نخستین-کتاب‌های-بازرگان-به-قلم-رسول-جعفریان جعفریان، «بررسی نخستین کتاب‌های بازرگان»] مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی.</ref> این دیدگاه مورد انتقاد بسیاری از جمله شهید مطهری واقع شد.<ref>[http://yousefieshkevari.com/?p=7586 اشکوری، «زندگی و آموزه های مهندس مهدی بازرگان»]، سایت حسن یوسفی اشکوری.</ref> | |||
[[پرونده:Bazargan v shariatmadary.jpg|بندانگشتی|مهدی بازرگان در کنار [[آیت الله شریعتمداری]] و [[سید احمد خمینی]]|پیوند=Special:FilePath/Bazargan_v_shariatmadary.jpg]] | |||
او در مقطعی که دین را علت عقب‌ماندگی قلمداد می‌کردند، به مقابله با این فکر پرداخته و کتاب مذهب در اروپا را نوشت.<ref>خواجه‌سروی، «بازرگان»، ج۱۴، ص۵۷۰.</ref> | |||
حداد عادل نویسنده معاصر معتقد است تأثیر مهم و اصلی بازرگان در محیط دانشگاه، محافل و اجتماعات تحصیل‌کرده‌های جدید که گمان می‌کردند هرکس با علوم و تمدن غربی آشنا گردد ناگزیر از دین رویگردان خواهد بود، دفاع از اسلام از طریق سازگار نشان دادن دین و علم و بالاتر از آن علمی بودن دین بود.<ref>عادل، «بازرگان»، ج۱، ص۴۴۶.</ref> | |||
بازرگان با دانشجویان در تأسیس انجمن اسلامی دانشجویان و سپس در انجمن اسلامی معلمین و بعدها در تشکیل انجمن‌های اسلامی مهندسین و پزشکان مشارکت داشت. او با ایراد سخنرانی‌های متعدد در مجالس و محافل مذهبی و علمی، خلاء اعتقادی و علمی جوانان را پر می‌کرد و در برابر تبلیغات ضددینی، احزابی همچون حزب توده و جریان‌های تجددزده و دین‌ستیز نقشی مؤثر داشت و پشتوانه علمی و معنوی جوانان دین‌مدار بود. <ref name=":15">[http://tarikhirani.ir/fa/calendar/53/۳۰-دی-۱۳۷۳-مهدی-بازرگان-درگذشت ۳۰ دی ۱۳۷۳ |«مهدی بازرگان درگذشت»]، سایت تاریخ ایرانی.</ref> | |||
بازرگان میراثدار مشروطیت بود می پنداشت با همیاری دو جناح دانشگاهی ملی و روحانی می توان به پیشرفت کشور و در جبهه مبارزه با استبداد و تأمین منافع ملی و آزادی مردم نایل آمد.<ref>[http://yousefieshkevari.com/?p=7586 اشکوری، «زندگی و آموزه های مهندس مهدی بازرگان»]، سایت حسن یوسفی اشکوری.</ref> | |||
او هم یک قرآن پژوه نامدار معاصر است که تحقیقات قرآنی اش حول «سیر تحول قرآن» و نیز روش شناسی «به پای وحی» وی مورد توجه عموم قرآن پژوهان ایرانی و غربی قرار گرفته است. کتاب هفت جلدی «بازگشت به قرآن» او در دوران پس از انقلاب از تداوم و اهمیت قرآن شناسی و نگاه قرآنی وی حکایت می کند.امروز فرزند خلفش مهندس عبدالعلی بازرگان راه و سنت قرآن پژوهشی و اصلاح فکر دینی با محوریت قرآن را هرچند با تفاوت ادامه می دهد. کتاب چهار جلدی «نظم قرآن» ایشان به نوعی نگاه علمی و ریاضی به قرآن است.<ref>[http://yousefieshkevari.com/?p=7586 اشکوری، «زندگی و آموزه های مهندس مهدی بازرگان»]، سایت حسن یوسفی اشکوری.</ref> | |||
==اندیشه سیاسی== | |||
بازرگان را سیاستمداری اخلاق‌گرا معرفی کرده‌اند<ref>«مهدی بازرگان» برنامه پرگار،</ref> به لحاظ مشی علمی دارای سیستم تفکر و اجرایی بسیار منظمی بود و مبتنی بر همین امر قبول ریسک و خطر نمی‌کرد.<ref>[http://www.imam-khomeini.ir/fa/c78_66284/خاطرات_سیاسی-_اجتماعی_دکتر_صادق_طباطبایی/ج_3/دیدار_مهندس%20_بازرگان%20_با_امام%20_144_آبان%20_57 طباطبائی، خاطرات سیاسی- اجتماعی، ج۳، ص۱۱۸].</ref> | |||
{{جعبه نقل قول| عنوان = | نقل‌قول = مهدی بازرگان:{{-}}'''«من از ابتدا با آیت‌الله خمینی اختلاف نظر داشتم. ایشان ایران را برای اسلام می‌خواست و من اسلام را برای ایران می‌خواستم.»'''<ref>[https://www.irdc.ir/fa/news/2060/کارنامه-حیات-سیاسی-اجتماعی-مهدی-بازرگان تبریزی، «کارنامه حیات سیاسی اجتماعی مهدی بازرگان»]، مرکز اسناد انقلاب اسلامی.</ref>|تاریخ بایگانی| منبع = | تراز = چپ| عرض = ۲۳۰px| اندازه خط = 14px|رنگ پس‌زمینه =#FFF9E7| گیومه نقل‌قول =| تراز منبع = چپ}} | |||
برخی محققان بازرگان میراثدار مشروطه و مشروطه خواهان معتدل بود.<ref>[http://yousefieshkevari.com/?p=7586 اشکوری، «زندگی و آموزه های مهندس مهدی بازرگان»]، سایت حسن یوسفی اشکوری.</ref> بازرگان در کتاب بعثت و ایدئولوژی هیئت علمایی را مطرح می‌کند که آن‌را تحت تاثیر همان هیئت علمایی دانسته‌اند که در مشروطه گفته شده بود.<ref>مستند بازرگان</ref> | |||
بازرگان به دموکراسی اعتقاد داشت.<ref name=":12">خواجه‌سروی، «بازرگان»، ج۱۴، ص۵۶۵.</ref> او از یک‌طرف با استفاده از مفاهیم ریاضی به دموکراسی پایه علمی می‌دهد.<ref>خواجه‌سروی، «بازرگان»، ج۱۴، ص۵۶۵.</ref> و آن‌را منطبق با قوانین طبیعت می‌داند و از سوی دیگر آن‌را در متن دین اسلام موجود دانسته و هرگونه تضادش با اسلام را رد می‌کند.<ref name=":12" /> | |||
بازرگان طرفدار نظریه تداخل رابطه دین و سیاست بوده و تلاش می‌کرد بر مبنای آن اهداف و ساختار حکومت و نقش فرد و جامعه را مشخص کند.<ref name=":13">خواجه‌سروی، «بازرگان»، ج۱۴، ص۵۴۴.</ref> اما بازرگان در سال ۱۳۷۱ سخنرانی با عنوان «خدا و آخرت؛ هدف بعثت انبیاء» داشت که به صورت مکتوب نیز چاپ شد. برخی با استناد به این سخنرانی اعتقاد پیدا کردند که بازرگان از نظر پیشین خود در ارتباط دین و سیاست دست برداشته است.<ref name=":13" /> در طرف مقابل برخی با رد این دیدگاه معتقدند اظهار نظر بازرگان در این سخنرانی، دلالت بر پرهیز از قرار دادن کسب قدرت سیاسی به عنوان هدف دین است و نه پرهیز از دخالت دین در حوزه سیاست.<ref>خواجه‌سروی، «بازرگان»، ج۱۴، ص۵۴۵.</ref> | |||
==فعالیت‌های سیاسی== | |||
محققان معتقدند بازرگان تا سال ۱۳۳۰ش به معنای معمول فردی سیاسی نبود بلکه بیشتر یک استاد دانشگاه متدین، سخنور و نویسنده‌ای پرکار بود.<ref>عادل، «بازرگان»، ج۱، ص۴۴۷.</ref> بازرگان عضو جبهه ملی شد اما موقعیت قدرت‌مندی در این جریان نداشت تا اینکه [[کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ش]] واقع شد و بازرگان دبیر شورای مرکزی نهضت مقاومت ملی گردید.<ref name=":0">برزین، زندگی‌نامه سیاسی مهندس مهدی بازرگان، ۱۳۷۸ش، ص۱۱۱.</ref> بازرگان در نتیجه فعالیت‌ها در سال ۱۳۳۴ به مدت پنج ماه و سپس در سال ۱۳۳۶ هشت ماه زندانی بود.<ref name=":0" /> | |||
[[پرونده:Bazargan.jpg|بندانگشتی|170px|بازرگان در میان‌سالی|پیوند=Special:FilePath/Bazargan.jpg]] | |||
بازرگان در بهار سال ۱۳۴۰ با همکاری برخی شخصیت‌ها نهضت آزادی ایران را تشکیل داد.<ref name=":6" /> در دوران انقلاب سفید، نهضت آزادی و به تبع آن بازرگان با اصلاحات ارضی حکومت شاه مخالفت کردند<ref name=":7" /> و آن‌را توطئه‌ای برای توسعه نفوذ سیاسی حکومت ارزیابی کرد.<ref>برزین، ۱۸۱</ref> همین سبب زندانی شدن بازرگان گردید.<ref name=":7">خواجه‌سروی، «بازرگان»، ج۱۴، ص۵۳۹.</ref> | |||
مهندس بازرگان در دادگاه نظامی سال ٤٢ جمله معروفی را گفت که ما آخرین گروهی هستیم که به زبان قانون با شما سخن می‌گوییم و بعد از ما دیگر با این زبان با شما صحبت نخواهند کرد.<ref>[http://tarikhirani.ir/fa/news/6183/بازرگان-شاه-را-به-مباهله-دعوت-کرد-محمد-توسلی توسلی، «بازرگان شاه را به مباهله دعوت کرد»]، سایت تاریخ ایرانی.</ref> | |||
بازرگان در سال ۱۳۴۱ش بازداشت<ref>خواجه‌سروی، «بازرگان»، ص۵۴۰.</ref> و تا سال ۱۳۴۷ش در زندان بود.<ref>[https://www.aparat.com/v/0brha/نسخه_کامل_مستند_راه_طی_شده «مستند راه طی شده»]، سایت آپارات.</ref> پس از آزادی به جهت عدم امکان فعالیت سیاسی و تشکیلات علنی، بیشتر فعالیت‌هایش را به صورت فکری علی و فرهنگی ادامه داد.<ref>خواجه‌سروی، «بازرگان»، ص۵۴۰.</ref> | |||
بنیانگذاران سازمان مجاهدین خلق از جمله محمد حنیف‌نژاد علاقه خاصی به مهندس بازرگان داشتند و برخی شاگرد او بودند. کتاب «راه طی شده» بازرگان تأثیر بسیاری بر آنان داشت.<ref>[https://www.aparat.com/v/0brha/نسخه_کامل_مستند_راه_طی_شده «مستند راه طی شده»]، سایت آپارات.</ref> | |||
بازرگان در اردیبهشت ۱۳۵۷ش به‌صورت مخفیانه مصاحبه‌ای با خبرنگار بلژیکی انجام داد که بازتاب وسیعی در شبکه‌های خارجی داشت و در این مصاحبه گفته بود که ملت باید بین شاه و آزادی یکی را انتخاب کند.<ref>[http://tarikhirani.ir/fa/news/6183/بازرگان-شاه-را-به-مباهله-دعوت-کرد-محمد-توسلی توسلی، «بازرگان شاه را به مباهله دعوت کرد»]، سایت تاریخ ایرانی.</ref> این | |||
بازرگان در آبان ۱۳۵۷ در پاریس به ملاقات امام خمینی رفت و چند جلسه با ایشان بحث و گفتگو داشت. پس از بازگشت به ایران بیانیه نهضت آزادی در ۱۴آبان ۱۳۵۷ش صادر شد و اعلام گردید اکثریت قاطع ملت ایران، شاه را نمی‌خواهد و خواستار حکومت اسلامی به رهبری آیت‌الله خمینی است.<ref>[http://www.imam-khomeini.ir/fa/c78_66284/خاطرات_سیاسی-_اجتماعی_دکتر_صادق_طباطبایی/ج_3/دیدار_مهندس%20_بازرگان%20_با_امام%20_144_آبان%20_57 طباطبائی، خاطرات سیاسی- اجتماعی، ج۳، ص۱۱۸].</ref> | |||
[[پرونده:Bazargan v emam.jpg|بندانگشتی|200px|مهدی بازرگان در مراسم معرفی نخست وزیر دولت موقت از سوی [[امام خمینی]]|پیوند=Special:FilePath/Bazargan_v_emam.jpg]]بازرگان در تاریخ ۱۵ بهمن ۱۳۵۷ش به پیشنهاد شهید مطهری<ref name=":11">«مهدی بازرگان» برنامه پرگار،</ref> توسط امام خمینی مأمور تشکیل دولت موقت گردید.<ref name=":9">[http://www.imam-khomeini.ir/fa/C207_42037/_نخست_وزیری_آقای_بازرگان[33] «حکم تشکیل دولت موقت به آقای مهدی بازرگان»]</ref> او را سیاستمداری میانه‌رو در دولتی انقلابی دانسته‌اند.<ref>[http://bonyadbazargan.com/نامهای-به-مهندس-بازرگان-سوسن-شریعتی/ شریعتی، «نامهای به مهندس بازرگان»،] بنیاد فرهنگی مهندس مهدی بازرگان.</ref> بازرگان در تاریخ ۱۴ آبان ۱۳۵ش از سمت نخست‌وزیری استعفا داد.<ref name=":8">[http://www.imam-khomeini.ir/fa/C207_42851/_قبول_استعفای_نخست_وزیر_و_بیان_مأموریتهای_شورای_انقلاب «حکم اداره امور کشور به شورای انقلاب و قبول استعفای آقای بازرگان»]</ref> | |||
شهادت مرتضی مطهری و وفات محمود طالقانی، مشکلات و خلأئی را برای دولت بازرگان پدید اورد.<ref>[https://www.aparat.com/v/0brha/نسخه_کامل_مستند_راه_طی_شده «مستند راه طی شده»]، سایت آپارات.</ref> | |||
استعفای او از نخست‌وزیری دولت موقت را از مسائل بحث‌برانگیز دانسته‌اند.<ref name=":14">عادل، «بازرگان»، ج۱، </ref> او و طرفدارانش تعدد مراکز قدرت و تصمیم‌گیری و مداخله افراد غیرمسئول را سبب استعفا و شکست دولت موقت دانسته‌اند.<ref name=":14" /> اما دیگران تفاوت میان بینش و نگرش او و رهبری انقلاب را نسبت به اسلام و مفاهیم انقلابی و در گرایش‌های سیاسی را علت عمده گسیختگی این پیوند و ناپایداری حکومت بازرگان می‌دانند.<ref name=":14" /> | |||
بازرگان در اولین انتخابات مجلس، به عنوان نماینده تهران، به مجلس راه یافت و در فراکسیون اقلیت مجلس قرار گرفت.<ref name=":10">[http://bonyadbazargan.com/مروری-کوتاه-بر-زندگی-سیاسی-مرحوم-بازرگ/ آقایانی، «مروری کوتاه بر زندگی سیاسی مرحوم بازرگان»]، بنیاد فرهنگی مهندس مهدی بازرگان.</ref> او در مجلس، نطق‌های پر تنشی داشت.<ref>[https://www.baharnews.ir/report/65988/حمله-نمایندگان-مجلس-بازرگان-مطهری «حمله به نمایندگان مجلس از بازرگان تا مطهری»]، سایت بهار.</ref> | |||
او در دومین دوره انتخابات ریاست جمهوری به عنوان کاندیدا ثبت نام کرد، اما رد صلاحیت شد.<ref>[http://bonyadbazargan.com/مروری-کوتاه-بر-زندگی-سیاسی-مرحوم-بازرگ/ آقایانی، «مروری کوتاه بر زندگی سیاسی مرحوم بازرگان»]، بنیاد فرهنگی مهندس مهدی بازرگان.</ref> | |||
===نهضت آزادی ایران=== | |||
{{نوشتار اصلی|نهضت آزادی ایران}}نهضت آزادی ایران در بهار سال ۱۳۴۰ش توسط شخصیت‌هایی مانند دکتر بازرگان، دکتر یدالله سحابی و آیت الله طالقانی تشکیل شد. <ref name=":6">[http://yousefieshkevari.com/?p=7586 اشکوری، «زندگی و آموزه های مهندس مهدی بازرگان»]، سایت حسن یوسفی اشکوری.</ref> این نهضت در اعتراض به جبهه ملی و برای تقویت و گسترش مؤلفه مذهبی مقاومت بوجود آمد.<ref>[https://hawzah.net/fa/Article/View/5296/مهندس-بازرگان-شرح-حال،-آثار-و-اندیشه-ها «مهندس بازرگان; شرح حال، آثار و اندیشه ها»]، پایگاه اطلاع رسانی حوزه.</ref> | |||
مهندس بازرگان در افتتاحیه نهضت آزادی سخنرانی می‌کند و مشی خود را به سه کلمه ابراز می‌دارد: ما مسلمانیم، ایرانی هستیم و مصدقی (طرفدار [[دکتر مصدق]]).<ref>[https://www.aparat.com/v/0brha/نسخه_کامل_مستند_راه_طی_شده «مستند راه طی شده»]، سایت آپارات.</ref> | |||
==پانویس== | |||
{{پانویس۲}} | |||
==منابع== | |||
{{انقلاب اسلامی ایران}} | |||
نسخهٔ ۱۹ ژوئن ۲۰۲۱، ساعت ۱۱:۴۰
الگو:جعبه اطلاعات شخصیت سیاسی مذهبی .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
زندگی‌نامه
مهدی بازرگان در سال ۱۲۸۶ش، یک سال پس از پیروزی مشروطیت، در تهران متولد شد.[۱] پدر او فردی بازاری، ثروتمند و مذهبی بود.[۲]
بازرگان برای تحصیل به مکتب‌خانه سنتی نرفت.[۴] او در یکی از مدارس جدید به نام دبستان سلطانی درس خواند.[۴] سپس در مدرسه دارالمعلمین تهران رفت که رئیس آن ابوالحسن فروغی، برادر محمدعلی فروغی بود و نقش تعیین‌کننده‌ای در افکار بازرگان داشت.[۴]
بازرگان در سال ۱۳۰۶ جزء اولین گروه محصلین ممتاز کشور، برای تحصیل به فرانسه اعزام شد.[۵]
بازرگان در فرانسه در رشته ترمودینامیک و نساجی تحصیل کرد.[۶] به او پیشنهاد شد مدتی در آلمان و انگلستان به تکمیل و تمرین رشته‌اش بپردازد، اما نپذیرفت[۷] و در سال ۱۳۱۳ پس از ۷ سال تحصیل به کشور بازگشت.[۸] او در دوره‌ای در فرانسه می‌زیست که گروه‌های مذهبی کاتولیک در فرانسه فعال بودند.[۹]
او پس از بازگشت به ایران، به خدمت سربازی رفت[۶] و در سال ۱۳۱۵ در دانشکده فنی دانشگاه تهران مشغول به تدریس شد[۸] و نخستین دانشیار دانشکده فنی نام گرفت.[۶]
بازرگان در دو دوره و مجموع شش سال ریاست دانشکده فنی را بر عهده داشت. در زمان ریاست دانشگاه به اصلاح نظام‌های اداری و آموزشی و تکمیل و تجهیز آزمایشگاه‌ها پرداخت.[۱۰]او در دانشگاه علاوه بر فعالیت‌های علمی، فعالیت‌های مذهبی بسیاری نیز داشت؛ تأسیس و حمایت از انجمن‌های اسلامی توسط بازرگان[۹] و ساخت مسجد در دانشگاه از فعالیت‌های او بوده است.
مهدی چمران، مهندس بازرگان در آن دوره را سمبل یک استاد مسلمان در دانشگاه معرفی می‌کند که نزد گروه‌های مختلف مقبولیت داشت.[۱۱]
بازرگان در سال ۱۳۱۸ش با خانم ملک طباطبایی ازدواج کرد.حاصل این ازدواج، پنج فرزند به نامهای زهرا، عبدالعلی، فرشته، فتانه و محمد نوید بود.[۱۲] او در سال ۱۳۱۹ش با آیت الله طالقانی آشنا شد و این آشنایی بعدها به دوستی و همکاری صمیمانه‌ای بدل شد که تا وفات طالقانی ادامه داشت.[۱۳]
وی در دوران نخست وزیری محمد مصدق، رییس هیأت مدیره خَلع ید از شرکت نفت بریتانیایی بود که پس از مدتی کوتاه از این مقام استعفا کرد. او سپس رییس مدیریت لوله‌کشی آب تهران که در آن زمان طرحی ناتمام و پرمسئله بود، منصوب شد[۱۴] و پروژه لوله‌کشی آب تهران را با کمک مالی بازاری‌ها به سرانجام رساند[۱۵] و توانست لوله‌کشی را تا ابتدای هر محله‌ای برد.[۱۶]
بازرگان پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، نخست‌وزیر دولت موقت[۱۷] و نماینده مجلس اول بود.[۱۸]
وفات
بازرگان روز ۳۰ دی ۱۳۷۳ش، پس از یک دوره بیماری، در جریان سفر درمانی در زوریخ سوئیس درگذشت.[۱۹] پیکر او به تهران منتقل شد، مقابل حسینیه ارشاد، تشییع و سپس در قم دفن شد. بنا به وصیت بازرگان، پیکرش در مقبره بیات روبروی حرم حضرت معصومه (س) دفن شد.[۲۰]
آثار
بازرگان نویسنده‌ای پرکار بود[۲۱] و کتاب‌های بسیاری را تألیف کرد. مجموعه آثار مهدی بازرگان در ۳۵ جلد جمع آوری شده است.[۲۱] بنیاد بازرگان، بیش از سیصد عنوان کتاب از او را نام برده[۲۲] که بیشتر آن‌ها در آغاز سخنرانی بوده و سپس با ویرایش و تکمیل منتشر شده‌اند.[۲۱] بسیاری از این آثار کم حجم هستند و در دوران پیش از انقلاب در قالب کتاب‌های ارزان قیمت جیبی انتشار یافته‌اند.[۲۱] آثار «راه طی شده»، «ذره بی انتها»، «عشق و پرستش» و مجموعه سیر تحول قرآن از مهم‌ترین آثار بازرگان دانسته شده است.[۲۱]
فعالیت‌های دینی
بازرگان در خانوده‌ای مذهبی بازاری رشد کرد.[۲۳] او در دوره‌ای در فرانسه می‌زیست که گروه‌های کاتولیک در آنجا بروز فراوان داشتند.[۹] فرهنگ مذهبی در آن دوره اروپا بر بازرگان تأثیر گذاشت، فرهنگی که سرمنشأ آن در انجمن‌های کاتولیک بود.[۲۴] مراوده با فرانسوی‌های مذهبی این تاثیر را بر بازرگان گذارد که پیگیر افکار مذهبی خود شود و ریشه عقب‌ماندگی اجتماعی را در خداپرستی نداند.[۲۵] گزارش شده که در فرانسه به انجام فرایض مذهبی پایبند ماند حتی اگر موجب شرمندگی برخی هم‌شاگردی‌هایش می‌شد.[۲۶]
ورود بازرگان به کشور مصادف با رواج افکار کسروی بود که «دین» و «دانش» را سازگار نمی‌دانست. بازرگان به مقابله با این فکر پرداخت و اوج چنین تلاشی در کتاب «راه طی شده» بود که در سال ۱۳۲۷ منتشر شد.[۲۷]
بازرگان نخسین انجمن اسلامی دانشجویان مسلمان دانشکده فنی را تأسیس کرد[۲۸] اولین نمازخانه را در دانشکده فنی در محیط دانشگاه تهران ایجاد کرد.[۲۹]
بازرگان به موجه سازی گزاره‌های دینی با داده‌های علوم تجربی اعتقاد داشت.[۳۰] در کتاب «مطهرات در اسلام» تلاش کرد وجه علمی احکام دینی به خصوص در بخش نجاسات را نشان دهد.[۳۱] این دیدگاه مورد انتقاد بسیاری از جمله شهید مطهری واقع شد.[۳۲]
او در مقطعی که دین را علت عقب‌ماندگی قلمداد می‌کردند، به مقابله با این فکر پرداخته و کتاب مذهب در اروپا را نوشت.[۳۳]
حداد عادل نویسنده معاصر معتقد است تأثیر مهم و اصلی بازرگان در محیط دانشگاه، محافل و اجتماعات تحصیل‌کرده‌های جدید که گمان می‌کردند هرکس با علوم و تمدن غربی آشنا گردد ناگزیر از دین رویگردان خواهد بود، دفاع از اسلام از طریق سازگار نشان دادن دین و علم و بالاتر از آن علمی بودن دین بود.[۳۴]
بازرگان با دانشجویان در تأسیس انجمن اسلامی دانشجویان و سپس در انجمن اسلامی معلمین و بعدها در تشکیل انجمن‌های اسلامی مهندسین و پزشکان مشارکت داشت. او با ایراد سخنرانی‌های متعدد در مجالس و محافل مذهبی و علمی، خلاء اعتقادی و علمی جوانان را پر می‌کرد و در برابر تبلیغات ضددینی، احزابی همچون حزب توده و جریان‌های تجددزده و دین‌ستیز نقشی مؤثر داشت و پشتوانه علمی و معنوی جوانان دین‌مدار بود. [۲۹]
بازرگان میراثدار مشروطیت بود می پنداشت با همیاری دو جناح دانشگاهی ملی و روحانی می توان به پیشرفت کشور و در جبهه مبارزه با استبداد و تأمین منافع ملی و آزادی مردم نایل آمد.[۳۵]
او هم یک قرآن پژوه نامدار معاصر است که تحقیقات قرآنی اش حول «سیر تحول قرآن» و نیز روش شناسی «به پای وحی» وی مورد توجه عموم قرآن پژوهان ایرانی و غربی قرار گرفته است. کتاب هفت جلدی «بازگشت به قرآن» او در دوران پس از انقلاب از تداوم و اهمیت قرآن شناسی و نگاه قرآنی وی حکایت می کند.امروز فرزند خلفش مهندس عبدالعلی بازرگان راه و سنت قرآن پژوهشی و اصلاح فکر دینی با محوریت قرآن را هرچند با تفاوت ادامه می دهد. کتاب چهار جلدی «نظم قرآن» ایشان به نوعی نگاه علمی و ریاضی به قرآن است.[۳۶]
اندیشه سیاسی
بازرگان را سیاستمداری اخلاق‌گرا معرفی کرده‌اند[۳۷] به لحاظ مشی علمی دارای سیستم تفکر و اجرایی بسیار منظمی بود و مبتنی بر همین امر قبول ریسک و خطر نمی‌کرد.[۳۸]
برخی محققان بازرگان میراثدار مشروطه و مشروطه خواهان معتدل بود.[۴۰] بازرگان در کتاب بعثت و ایدئولوژی هیئت علمایی را مطرح می‌کند که آن‌را تحت تاثیر همان هیئت علمایی دانسته‌اند که در مشروطه گفته شده بود.[۴۱]
بازرگان به دموکراسی اعتقاد داشت.[۴۲] او از یک‌طرف با استفاده از مفاهیم ریاضی به دموکراسی پایه علمی می‌دهد.[۴۳] و آن‌را منطبق با قوانین طبیعت می‌داند و از سوی دیگر آن‌را در متن دین اسلام موجود دانسته و هرگونه تضادش با اسلام را رد می‌کند.[۴۲]
بازرگان طرفدار نظریه تداخل رابطه دین و سیاست بوده و تلاش می‌کرد بر مبنای آن اهداف و ساختار حکومت و نقش فرد و جامعه را مشخص کند.[۴۴] اما بازرگان در سال ۱۳۷۱ سخنرانی با عنوان «خدا و آخرت؛ هدف بعثت انبیاء» داشت که به صورت مکتوب نیز چاپ شد. برخی با استناد به این سخنرانی اعتقاد پیدا کردند که بازرگان از نظر پیشین خود در ارتباط دین و سیاست دست برداشته است.[۴۴] در طرف مقابل برخی با رد این دیدگاه معتقدند اظهار نظر بازرگان در این سخنرانی، دلالت بر پرهیز از قرار دادن کسب قدرت سیاسی به عنوان هدف دین است و نه پرهیز از دخالت دین در حوزه سیاست.[۴۵]
فعالیت‌های سیاسی
محققان معتقدند بازرگان تا سال ۱۳۳۰ش به معنای معمول فردی سیاسی نبود بلکه بیشتر یک استاد دانشگاه متدین، سخنور و نویسنده‌ای پرکار بود.[۴۶] بازرگان عضو جبهه ملی شد اما موقعیت قدرت‌مندی در این جریان نداشت تا اینکه کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ش واقع شد و بازرگان دبیر شورای مرکزی نهضت مقاومت ملی گردید.[۴۷] بازرگان در نتیجه فعالیت‌ها در سال ۱۳۳۴ به مدت پنج ماه و سپس در سال ۱۳۳۶ هشت ماه زندانی بود.[۴۷]
بازرگان در بهار سال ۱۳۴۰ با همکاری برخی شخصیت‌ها نهضت آزادی ایران را تشکیل داد.[۴۸] در دوران انقلاب سفید، نهضت آزادی و به تبع آن بازرگان با اصلاحات ارضی حکومت شاه مخالفت کردند[۴۹] و آن‌را توطئه‌ای برای توسعه نفوذ سیاسی حکومت ارزیابی کرد.[۵۰] همین سبب زندانی شدن بازرگان گردید.[۴۹]
مهندس بازرگان در دادگاه نظامی سال ٤٢ جمله معروفی را گفت که ما آخرین گروهی هستیم که به زبان قانون با شما سخن می‌گوییم و بعد از ما دیگر با این زبان با شما صحبت نخواهند کرد.[۵۱]
بازرگان در سال ۱۳۴۱ش بازداشت[۵۲] و تا سال ۱۳۴۷ش در زندان بود.[۵۳] پس از آزادی به جهت عدم امکان فعالیت سیاسی و تشکیلات علنی، بیشتر فعالیت‌هایش را به صورت فکری علی و فرهنگی ادامه داد.[۵۴] بنیانگذاران سازمان مجاهدین خلق از جمله محمد حنیف‌نژاد علاقه خاصی به مهندس بازرگان داشتند و برخی شاگرد او بودند. کتاب «راه طی شده» بازرگان تأثیر بسیاری بر آنان داشت.[۵۵]
بازرگان در اردیبهشت ۱۳۵۷ش به‌صورت مخفیانه مصاحبه‌ای با خبرنگار بلژیکی انجام داد که بازتاب وسیعی در شبکه‌های خارجی داشت و در این مصاحبه گفته بود که ملت باید بین شاه و آزادی یکی را انتخاب کند.[۵۶] این بازرگان در آبان ۱۳۵۷ در پاریس به ملاقات امام خمینی رفت و چند جلسه با ایشان بحث و گفتگو داشت. پس از بازگشت به ایران بیانیه نهضت آزادی در ۱۴آبان ۱۳۵۷ش صادر شد و اعلام گردید اکثریت قاطع ملت ایران، شاه را نمی‌خواهد و خواستار حکومت اسلامی به رهبری آیت‌الله خمینی است.[۵۷]
بازرگان در تاریخ ۱۵ بهمن ۱۳۵۷ش به پیشنهاد شهید مطهری[۵۸] توسط امام خمینی مأمور تشکیل دولت موقت گردید.[۱۷] او را سیاستمداری میانه‌رو در دولتی انقلابی دانسته‌اند.[۵۹] بازرگان در تاریخ ۱۴ آبان ۱۳۵ش از سمت نخست‌وزیری استعفا داد.[۶۰]
شهادت مرتضی مطهری و وفات محمود طالقانی، مشکلات و خلأئی را برای دولت بازرگان پدید اورد.[۶۱]
استعفای او از نخست‌وزیری دولت موقت را از مسائل بحث‌برانگیز دانسته‌اند.[۶۲] او و طرفدارانش تعدد مراکز قدرت و تصمیم‌گیری و مداخله افراد غیرمسئول را سبب استعفا و شکست دولت موقت دانسته‌اند.[۶۲] اما دیگران تفاوت میان بینش و نگرش او و رهبری انقلاب را نسبت به اسلام و مفاهیم انقلابی و در گرایش‌های سیاسی را علت عمده گسیختگی این پیوند و ناپایداری حکومت بازرگان می‌دانند.[۶۲]
بازرگان در اولین انتخابات مجلس، به عنوان نماینده تهران، به مجلس راه یافت و در فراکسیون اقلیت مجلس قرار گرفت.[۱۸] او در مجلس، نطق‌های پر تنشی داشت.[۶۳] او در دومین دوره انتخابات ریاست جمهوری به عنوان کاندیدا ثبت نام کرد، اما رد صلاحیت شد.[۶۴]
نهضت آزادی ایران
نهضت آزادی ایران در بهار سال ۱۳۴۰ش توسط شخصیت‌هایی مانند دکتر بازرگان، دکتر یدالله سحابی و آیت الله طالقانی تشکیل شد. [۴۸] این نهضت در اعتراض به جبهه ملی و برای تقویت و گسترش مؤلفه مذهبی مقاومت بوجود آمد.[۶۵]
مهندس بازرگان در افتتاحیه نهضت آزادی سخنرانی می‌کند و مشی خود را به سه کلمه ابراز می‌دارد: ما مسلمانیم، ایرانی هستیم و مصدقی (طرفدار دکتر مصدق).[۶۶]
پانویس
منابع
- ↑ اشکوری، «زندگی و آموزه های مهندس مهدی بازرگان»، سایت حسن یوسفی اشکوری.
- ↑ برزین، زندگی‌نامه سیاسی مهندس مهدی بازرگان، ۱۳۷۸ش، ص۱۳.
- ↑ برزین، زندگی‌نامه سیاسی مهندس مهدی بازرگان، ۱۳۷۸ش، ص۱۷.
- ↑ ۴٫۰ ۴٫۱ ۴٫۲ برزین، زندگی‌نامه سیاسی مهندس مهدی بازرگان، ۱۳۷۸ش، ص۱۵-۱۶.
- ↑ ۳۰ دی ۱۳۷۳ |«مهدی بازرگان درگذشت»، سایت تاریخ ایرانی.
- ↑ ۶٫۰ ۶٫۱ ۶٫۲ «مهدی بازرگان»، سایت بی بی سی فارسی.
- ↑ برزین، زندگی‌نامه سیاسی مهندس مهدی بازرگان، ۱۳۷۸ش، ص۲۸.
- ↑ ۸٫۰ ۸٫۱ ۳۰ دی ۱۳۷۳ |«مهدی بازرگان درگذشت»، سایت تاریخ ایرانی.
- ↑ ۹٫۰ ۹٫۱ ۹٫۲ برزین، زندگی‌نامه سیاسی مهندس مهدی بازرگان، ۱۳۷۸ش، ص۲۲.
- ↑ عادل، «بازرگان»، ج۱، ص۴۴۶.
- ↑ «چمران در گفتگو با آنا»، سایت آنا.
- ↑ «همسر مهدی بازرگان در گفت‌وگو با تاریخ ایرانی: ناسزاگویان ابراز ندامت کردند»، سایت تاریخ ایرانی.
- ↑ عادل، «بازرگان»، ج۱، ص۴۴۶.
- ↑ عادل، «بازرگان»، ج۱، ص۴۴۶.
- ↑ برزین، ص۶۰.
- ↑ «مستند راه طی شده»، سایت آپارات.
- ↑ ۱۷٫۰ ۱۷٫۱ «حکم تشکیل دولت موقت به آقای مهدی بازرگان»
- ↑ ۱۸٫۰ ۱۸٫۱ آقایانی، «مروری کوتاه بر زندگی سیاسی مرحوم بازرگان»، بنیاد فرهنگی مهندس مهدی بازرگان.
- ↑ ۳۰ دی ۱۳۷۳ |«مهدی بازرگان درگذشت»، سایت تاریخ ایرانی.
- ↑ «آرامگاه مهندس بازرگان»، سایت تاریخ ایرانی.
- ↑ ۲۱٫۰ ۲۱٫۱ ۲۱٫۲ ۲۱٫۳ ۲۱٫۴ اشکوری، «زندگی و آموزه های مهندس مهدی بازرگان»، سایت حسن یوسفی اشکوری.
- ↑ «فهرست زمانیِ عناوین آثار در مجموعه‌های آثار»، سایت بنیاد فرهنگی مهدی بازرگان.
- ↑ برزین، زندگی‌نامه سیاسی مهندس مهدی بازرگان، ۱۳۷۸ش، ص۴۳.
- ↑ برزین، زندگی‌نامه سیاسی مهندس مهدی بازرگان، ۱۳۷۸ش، ص۲۵.
- ↑ برزین، زندگی‌نامه سیاسی مهندس مهدی بازرگان، ۱۳۷۸ش، ص۲۲.
- ↑ برزین، زندگی‌نامه سیاسی مهندس مهدی بازرگان، ۱۳۷۸ش، ص۲۴.
- ↑ اشکوری، «زندگی و آموزه های مهندس مهدی بازرگان»، سایت حسن یوسفی اشکوری.
- ↑ اشکوری، «زندگی و آموزه های مهندس مهدی بازرگان»، سایت حسن یوسفی اشکوری.
- ↑ ۲۹٫۰ ۲۹٫۱ ۳۰ دی ۱۳۷۳ |«مهدی بازرگان درگذشت»، سایت تاریخ ایرانی.
- ↑ اشکوری، «زندگی و آموزه های مهندس مهدی بازرگان»، سایت حسن یوسفی اشکوری.
- ↑ جعفریان، «بررسی نخستین کتاب‌های بازرگان» مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ اشکوری، «زندگی و آموزه های مهندس مهدی بازرگان»، سایت حسن یوسفی اشکوری.
- ↑ خواجه‌سروی، «بازرگان»، ج۱۴، ص۵۷۰.
- ↑ عادل، «بازرگان»، ج۱، ص۴۴۶.
- ↑ اشکوری، «زندگی و آموزه های مهندس مهدی بازرگان»، سایت حسن یوسفی اشکوری.
- ↑ اشکوری، «زندگی و آموزه های مهندس مهدی بازرگان»، سایت حسن یوسفی اشکوری.
- ↑ «مهدی بازرگان» برنامه پرگار،
- ↑ طباطبائی، خاطرات سیاسی- اجتماعی، ج۳، ص۱۱۸.
- ↑ تبریزی، «کارنامه حیات سیاسی اجتماعی مهدی بازرگان»، مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
- ↑ اشکوری، «زندگی و آموزه های مهندس مهدی بازرگان»، سایت حسن یوسفی اشکوری.
- ↑ مستند بازرگان
- ↑ ۴۲٫۰ ۴۲٫۱ خواجه‌سروی، «بازرگان»، ج۱۴، ص۵۶۵.
- ↑ خواجه‌سروی، «بازرگان»، ج۱۴، ص۵۶۵.
- ↑ ۴۴٫۰ ۴۴٫۱ خواجه‌سروی، «بازرگان»، ج۱۴، ص۵۴۴.
- ↑ خواجه‌سروی، «بازرگان»، ج۱۴، ص۵۴۵.
- ↑ عادل، «بازرگان»، ج۱، ص۴۴۷.
- ↑ ۴۷٫۰ ۴۷٫۱ برزین، زندگی‌نامه سیاسی مهندس مهدی بازرگان، ۱۳۷۸ش، ص۱۱۱.
- ↑ ۴۸٫۰ ۴۸٫۱ اشکوری، «زندگی و آموزه های مهندس مهدی بازرگان»، سایت حسن یوسفی اشکوری.
- ↑ ۴۹٫۰ ۴۹٫۱ خواجه‌سروی، «بازرگان»، ج۱۴، ص۵۳۹.
- ↑ برزین، ۱۸۱
- ↑ توسلی، «بازرگان شاه را به مباهله دعوت کرد»، سایت تاریخ ایرانی.
- ↑ خواجه‌سروی، «بازرگان»، ص۵۴۰.
- ↑ «مستند راه طی شده»، سایت آپارات.
- ↑ خواجه‌سروی، «بازرگان»، ص۵۴۰.
- ↑ «مستند راه طی شده»، سایت آپارات.
- ↑ توسلی، «بازرگان شاه را به مباهله دعوت کرد»، سایت تاریخ ایرانی.
- ↑ طباطبائی، خاطرات سیاسی- اجتماعی، ج۳، ص۱۱۸.
- ↑ «مهدی بازرگان» برنامه پرگار،
- ↑ شریعتی، «نامهای به مهندس بازرگان»، بنیاد فرهنگی مهندس مهدی بازرگان.
- ↑ «حکم اداره امور کشور به شورای انقلاب و قبول استعفای آقای بازرگان»
- ↑ «مستند راه طی شده»، سایت آپارات.
- ↑ ۶۲٫۰ ۶۲٫۱ ۶۲٫۲ عادل، «بازرگان»، ج۱،
- ↑ «حمله به نمایندگان مجلس از بازرگان تا مطهری»، سایت بهار.
- ↑ آقایانی، «مروری کوتاه بر زندگی سیاسی مرحوم بازرگان»، بنیاد فرهنگی مهندس مهدی بازرگان.
- ↑ «مهندس بازرگان; شرح حال، آثار و اندیشه ها»، پایگاه اطلاع رسانی حوزه.
- ↑ «مستند راه طی شده»، سایت آپارات.