فرقه‌های شیعه: تفاوت میان نسخه‌ها
Nazarzadeh (بحث | مشارکتها) بدون خلاصۀ ویرایش |
Nazarzadeh (بحث | مشارکتها) جز (ویرایش به‌وسیلهٔ ابرابزار:) |
||
| خط ۴: | خط ۴: | ||
|شاخه فرعی۱ = شیعه امامیه | |شاخه فرعی۱ = شیعه امامیه | ||
|شاخه فرعی۲ = فرقه‌های شیعه | |شاخه فرعی۲ = فرقه‌های شیعه | ||
|شاخه فرعی۳ = | |شاخه فرعی۳ = | ||
}} | }} | ||
{{سوال}} | {{سوال}} | ||
مذهب | مذهب شیعه چه فرقه‌هایی دارد؟ | ||
{{پایان سوال}} | {{پایان سوال}} | ||
{{پاسخ}} | {{پاسخ}} | ||
شیعه به مسلمانانی گفته | شیعه به مسلمانانی گفته می‌شود که معتقدند جانشین پیامبر(ص) را خدا تعیین می‌کند و پیامبر(ص) در موارد متعدد علی(ع) و دیگر امامان(ع) را از طرف خدا به عنوان خلیفه و جانشین خود تعیین و معرفی کرده است. | ||
در تاریخ شیعه | در تاریخ شیعه فرقه‌هایی پدید آمده‌اند که بیشتر آنها اکنون پیروی ندارند. فرقه‌هایی از شیعه که هم‌اکنون موجودند عبارتند از شیعه اثنا عشری، زیدیه، و اسماعلیله. | ||
گروهی از شیعیان که امامت امامان | گروهی از شیعیان که امامت امامان دوازده‌گانه را پذیرفته‌اند به اثنی عشری یا دوازده امامی مشهور شده‌اند. | ||
زیدیه پس از امام حسین(ع) معتقد به امامت نوه ایشان زید شهید هستند. از نظر آنان قیام کردن از جمله شرایط امام است. | زیدیه پس از امام حسین(ع) معتقد به امامت نوه ایشان زید شهید هستند. از نظر آنان قیام کردن از جمله شرایط امام است. | ||
اسماعیلیه پس از امام صادق(ع) امامت اسماعیل فرزند بزرگتر ایشان -که در آن زمان از دنیا رفته بود- را | اسماعیلیه پس از امام صادق(ع) امامت اسماعیل فرزند بزرگتر ایشان -که در آن زمان از دنیا رفته بود- را پذیرفته‌اند. | ||
==تاریخچه انشعابات شیعه== | == تاریخچه انشعابات شیعه == | ||
شیعه در اصطلاح به آن عده از مسلمانان گفته می‌شود که معتقدند امام و جانشین پس از پیامبر(ص) از طریق نص شرعی تعیین می‌شود، و معتقدند پس از پیامبر(ص) حضرت علی(ع) و دیگر امامان شیعه از طریق نص شرعی به عنوان خلیفه پس از پیامبر(ص) و امام ثابت شده است.<ref>مفید، اوائل المقالات، ص۳۵؛ درآمدی بر علم کلام، ص۱۷۹.</ref> | |||
در | در تاریخ شیعه، فرقه‌هایی پدید آمده است که بیشتر آنها منقرض شده‌اند و بحث درباره آنها فایده چندانی ندارد. فرقه‌های شیعه‌ای که هم‌اکنون موجودند عبارتند از: شیعه اثنا عشریه، زیدیه، و اسماعیلیه. اما قبل از آنکه توضیحی درباره این فرقه‌ها داده شود، به بررسی اجمالی سیر تاریخ تشیع و انشعابات پرداخته می‌شود: | ||
مذهب | مذهب شیعه تا زمان امام حسین(ع) انشعابی نپذیرفت. پس از شهادت امام سوم، اکثریت شیعه به امامت حضرت سجاد(ع) قائل شدند و اقلیتی معروف به «کیسانیه» پسر سوم حضرت علی(ع)، محمد بن حنفیه را امام دانستند و معتقد شدند که محمدبن حنفیه پیشوای چهارم و همان مهدی موعود است که در کوه رضوی غایب شده و روزی ظاهر خواهد شد. | ||
پس از شهادت امام چهارم، امام سجاد(ع) | پس از شهادت امام چهارم، امام سجاد(ع) اکثریت شیعه به امامت فرزندش امام محمد باقر(ع) معتقد شدند. اما اقلیتی به زید شهید که پسر دیگر امام سجاد(ع) بود گرویدند و به «زیدیه» موسوم شدند. | ||
پس از درگذشت امام ششم، امام صادق(ع)، | پس از درگذشت امام ششم، امام صادق(ع)، اکثریت شیعه فرزندش امام موسی کاظم(ع) را امام هفتم دانستند. اما جمعی اسماعیل پسر بزرگ امام ششم را -که پیش از آن درگذشته بود- امام گرفتند و از اکثریت شیعه جدا شده به نام «اسماعیلیه» معروف شدند. بعضی پسر دیگر امام صادق(ع)، عبدالله اَفطَح را به امامت پذیرفتند و «فَطَحیه» نام گرفتند. بعضی دیگر «محمد» فرزند دیگر امام صادق(ع) را پیشوا گرفتند. بعضی دیگر در خود امام صادق(ع) متوقف شدند و ایشان را آخرین امام دانستند. | ||
پس از شهادت امام هفتم، امام | پس از شهادت امام هفتم، امام موسی کاظم(ع) اکثریت شیعه فرزندش امام رضا(ع) را امام هشتم دانستند. اما برخی در امام کاظم(ع) توقف کردند و به «واقفیه» معروف شدند. | ||
پس از امام هشتم تا امام دوازدهم، انشعاب قابل | پس از امام هشتم تا امام دوازدهم، انشعاب قابل توجهی به وجود نیامده است. اگر وقایعی نیز در شکل انشعاب پیش آمده، مدت کوتاهی ادامه یافته و خود به خود منحل شده است. مانند این که جعفر فرزند امام هادی(ع) پس از رحلت برادرش امام حسن عسکری(ع)، ادعای امامت کرد و عده‌ای به او گرویدند، ولی پس از مدتی متفرق شدند و جعفر -که در آن زمان به کذاب مشهور شده بود- نیز ادعای خود را تعقیب نکرد. | ||
همچنین اختلافات دیگری در میان علمای شیعه در مسائل علمی کلامی و فقهی وجود دارد که آنها را نمی‌توان انشعاب مذهبی در نظر گرفت.<ref>طباطبائی، محمد حسین، شیعه در اسلام، انتشارات نشر قدس رضوی، چاپ سوم، ۱۳۸۳، ص۷۹.</ref> | |||
== | == شیعه اثنا عشریه == | ||
اکثریت شیعه را، شیعه امامیه یا اثنی عشریه تشکیل می‌دهد. از آنجا که آنان جانشینان پیامبر اکرم(ص) را دوازده نفر می‌دانند، اثنا عشریه (دوازده امامی) نامیده شده‌اند. نام و خصوصیات امامان دوازده‌گانه در احادیثی که از پیامبر اکرم(ص) روایت شده بیان گردیده است.<ref>ر. ک. سبحانی، جعفر، پیشوایی از نظر اسلام، انتشارات مکتب اسلام، چاپ اول، ۱۳۷۴، ص۲۴۹.</ref> شیعه اثنا عشریه بر مسئله امامت تأکید خاصی داشته و عصمت امام و افضلیت او را بر دیگر افراد امت اسلامی بسیار مهم و اساسی می‌داند؛ و از طرفی، امامت را، پس از سه امام نخست، منحصر در فرزندان امام حسین(ع) می‌داند. با توجه به این عقاید ویژه درباره امامت، به «امامیه» شهرت یافته است.<ref>درآمدی بر علم کلام، ص۱۸۰.</ref> | |||
شیعه امامیه در کشورهایی مانند ایران، آذربایجان، بحرین، و عراق اکثریت را دارند. شیعه امامیه در کشورهایی مانند پاکستان، هند، و لبنان به صورت اقلیت‌های بزرگ حضور دارند و بسیاری از کشورهای دیگر در اقلیت‌های کوچک زندگی می‌کنند.<ref>مظفر، غلام محمد حسین، تاریخ شیعه، ترجمه دکتر سید محمد باقر، حجتی، انتشارات دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ اول، ۱۳۶۸، ص۱۴۰ به بعد.</ref> | |||
== زیدیه == | |||
پیدایش زیدیه به قرن دوم هجری بازمی‌گردد. پیروان زیدیه پس از شهادت امام حسین(ع)، زید شهید فرزند امام سجاد(ع) را امام می‌دانند. آنان امام سجاد(ع) را تنها پیشوای علم و معرفت می‌شمارند نه امام به معنی رهبر سیاسی و زمامدار اسلامی. زیرا یکی از شرایط امام از نظر آنان، قیام مسلحانه بر علیه ستمگران است. مذهب زیدیه در روزگار ما پیروانی دارد که اکثریت آنا در کشور یمن زندگی می‌کنند.<ref>مشکور محمد جواد. فرهنگ فرق اسلامی، انتشارات آستان قدس، چاپ دوم، ۱۳۷۲، ص۲۱۶.</ref> | |||
== | === شرایط امام از نظر زیدیه === | ||
زیدیه برای امامت شرایط زیر را لازم دانسته‌اند: | |||
* از اولاد فاطمه زهرا(س) باشد. زیرا پیامبر اکرم(ص) فرموده است: «المهدی من ولد فاطمه». | |||
* عالم به شریعت باشد تا بتواند مردم را به احکام دینی هدایت نماید و موجب گمراهی آنان نشود. | |||
* زاهد باشد تا به احوال مسلمانان چشم طمع نورزد. | |||
* شجاع باشد تا از جهاد با دشمنان نگریزد و سبب پیروزی آنان بر حق نگردد. | |||
* آشکارا به دین خدا دعوت کند و برای یاری دین خدا قیام مسلحانه کند. | |||
به عقیده آنان پیامبر اکرم(ص) و ائمه(ع) بعد از او تصریح کرده‌اند که هر کسی دارای صفات یاد شده باشد، امام خواهد بود و اطاعت او بر مسلمانان واجب است و این مطلب را «نص خفی» نامیده‌اند.<ref>مدخل علم کلام، ص۲۰۸.</ref> | |||
=== فرقه‌های زیدیه === | |||
مشهورترین فرقه‌هایی زیدیه عبارتند از: | |||
=== | |||
{{ستون شروع|۳}} | {{ستون شروع|۳}} | ||
* | * جارودیه | ||
* | * سلیمانیه یا جریریه | ||
* | * صالحیه یا بتریه | ||
{{پایان}} | {{پایان}} | ||
زیدیه در اصول عقاید گرایش به معتزله دارند و در فروع و فقه، پیرو ابو حنیفه -پیشوای مذهب حنفی اهل سنت- هستند. اختلافات مختصری نیز در پاره ای از مسائل در میانشان هست.<ref>شیعه در اسلام، ص۸۲ به نقل از ملل و نحل شهرستانی و کامل ابن اثیر.</ref> | |||
==مذهب | == مذهب اسماعیلیه == | ||
اسماعیلیه یکی از فرقه‌های شیعه است. این فرقه تاریخی پر ماجرا دارد و انشعابات گوناگونی در آن پدید آمده است. ظهور اسماعیلیه پس از شهادت امام جعفر صادق(ع) رخ داد. آنان کسانی بودند که اسماعیل (۱۰۱–۱۳۸ق) بزرگترین فرزند امام صادق(ع) که در زمان حیات پدر درگذشته بود را امام دانستند، این فرقه بعدها به گروهای تقسیم شدند که برخی منقرض گردیدند و برخی تا زمان حاضر همچنان باقی اند و معروفترین آنها عبارت اند از فرقه مستعلیه یا بُهره و فرقه نزاریه یا آغاخانیه. | |||
اسماعیلیه معتقدند که امام به دور هفت گردش می‌کند و نبوت در حضرت محمد(ص) ختم نشده است، و تغییر و تبدیل در احکام شریعت، بلکه ارتفاع اصل تکلیف خاصه به قول باطنیه مانعی ندارد. بر خلاف شیعه دوازده امامی که حضرت محمد(ص) را خاتم الانبیاء می‌دانند و برای او دوازده وصی و جانشین قائلند، و ظاهر شریعت را معتبر و غیرقابل نسخ می‌دانند و برای قرآن کریم هم ظاهر و هم باطن اثبات می‌کنند.<ref>شیعه در اسلام. ص۹۲.</ref> | |||
اسماعیلیه در هند و پاکستان بیش از دیگر جاها مراکز اسماعیلیه وجود دارد و در محل‌هایی به نام اجمیر و مرواره و راجپوتانه و کشمیر و بمبئی و بروده و کورج فراوانند. همچنین در سوریه، در ایران در کهک و محلات قم و بیرجند و قاین خراسان، در افغانستان در بلخ و بدخشان، در آسیای مرکزی در خوجند و قره تکین حضور دارند.<ref>فرهنگ فرق اسلامی، ص۵۱.</ref> | |||
{{پایان پاسخ}} | |||
{{مطالعه بیشتر}} | |||
== برای مطالعهٔ بیشتر == | |||
* شیعه در اسلام، علامه طباطبایی. | |||
* فرق و مذاهب کلامی، علی ربانی گلپایگانی. | |||
== | * فرهنگ عقاید و مذاهب اسلامی جلد ۵، جعفر سبحانی. | ||
* | |||
* فرق و مذاهب | |||
* فرهنگ | |||
{{پایان مطالعه بیشتر}} | {{پایان مطالعه بیشتر}} | ||
==منابع== | == منابع == | ||
{{پانویس|۲}} | |||
{{تکمیل مقاله | {{تکمیل مقاله | ||
| خط ۹۴: | خط ۸۷: | ||
| تیترها = شد | | تیترها = شد | ||
| ویرایش = شد | | ویرایش = شد | ||
| لینک‌دهی = | | لینک‌دهی = | ||
| ناوبری = | | ناوبری = | ||
| نمایه = | | نمایه = | ||
| تغییر مسیر = | | تغییر مسیر = | ||
| بازبینی = | | بازبینی = | ||
| تکمیل = | | تکمیل = | ||
| اولویت = | | اولویت = | ||
| کیفیت = | | کیفیت = | ||
}} | }} | ||
{{پایان متن}} | {{پایان متن}} | ||
نسخهٔ ۲۱ اکتبر ۲۰۲۰، ساعت ۱۸:۲۱
مذهب شیعه چه فرقه‌هایی دارد؟
شیعه به مسلمانانی گفته می‌شود که معتقدند جانشین پیامبر(ص) را خدا تعیین می‌کند و پیامبر(ص) در موارد متعدد علی(ع) و دیگر امامان(ع) را از طرف خدا به عنوان خلیفه و جانشین خود تعیین و معرفی کرده است.
در تاریخ شیعه فرقه‌هایی پدید آمده‌اند که بیشتر آنها اکنون پیروی ندارند. فرقه‌هایی از شیعه که هم‌اکنون موجودند عبارتند از شیعه اثنا عشری، زیدیه، و اسماعلیله.
گروهی از شیعیان که امامت امامان دوازده‌گانه را پذیرفته‌اند به اثنی عشری یا دوازده امامی مشهور شده‌اند.
زیدیه پس از امام حسین(ع) معتقد به امامت نوه ایشان زید شهید هستند. از نظر آنان قیام کردن از جمله شرایط امام است.
اسماعیلیه پس از امام صادق(ع) امامت اسماعیل فرزند بزرگتر ایشان -که در آن زمان از دنیا رفته بود- را پذیرفته‌اند.
تاریخچه انشعابات شیعه
شیعه در اصطلاح به آن عده از مسلمانان گفته می‌شود که معتقدند امام و جانشین پس از پیامبر(ص) از طریق نص شرعی تعیین می‌شود، و معتقدند پس از پیامبر(ص) حضرت علی(ع) و دیگر امامان شیعه از طریق نص شرعی به عنوان خلیفه پس از پیامبر(ص) و امام ثابت شده است.[۱]
در تاریخ شیعه، فرقه‌هایی پدید آمده است که بیشتر آنها منقرض شده‌اند و بحث درباره آنها فایده چندانی ندارد. فرقه‌های شیعه‌ای که هم‌اکنون موجودند عبارتند از: شیعه اثنا عشریه، زیدیه، و اسماعیلیه. اما قبل از آنکه توضیحی درباره این فرقه‌ها داده شود، به بررسی اجمالی سیر تاریخ تشیع و انشعابات پرداخته می‌شود:
مذهب شیعه تا زمان امام حسین(ع) انشعابی نپذیرفت. پس از شهادت امام سوم، اکثریت شیعه به امامت حضرت سجاد(ع) قائل شدند و اقلیتی معروف به «کیسانیه» پسر سوم حضرت علی(ع)، محمد بن حنفیه را امام دانستند و معتقد شدند که محمدبن حنفیه پیشوای چهارم و همان مهدی موعود است که در کوه رضوی غایب شده و روزی ظاهر خواهد شد.
پس از شهادت امام چهارم، امام سجاد(ع) اکثریت شیعه به امامت فرزندش امام محمد باقر(ع) معتقد شدند. اما اقلیتی به زید شهید که پسر دیگر امام سجاد(ع) بود گرویدند و به «زیدیه» موسوم شدند.
پس از درگذشت امام ششم، امام صادق(ع)، اکثریت شیعه فرزندش امام موسی کاظم(ع) را امام هفتم دانستند. اما جمعی اسماعیل پسر بزرگ امام ششم را -که پیش از آن درگذشته بود- امام گرفتند و از اکثریت شیعه جدا شده به نام «اسماعیلیه» معروف شدند. بعضی پسر دیگر امام صادق(ع)، عبدالله اَفطَح را به امامت پذیرفتند و «فَطَحیه» نام گرفتند. بعضی دیگر «محمد» فرزند دیگر امام صادق(ع) را پیشوا گرفتند. بعضی دیگر در خود امام صادق(ع) متوقف شدند و ایشان را آخرین امام دانستند.
پس از شهادت امام هفتم، امام موسی کاظم(ع) اکثریت شیعه فرزندش امام رضا(ع) را امام هشتم دانستند. اما برخی در امام کاظم(ع) توقف کردند و به «واقفیه» معروف شدند.
پس از امام هشتم تا امام دوازدهم، انشعاب قابل توجهی به وجود نیامده است. اگر وقایعی نیز در شکل انشعاب پیش آمده، مدت کوتاهی ادامه یافته و خود به خود منحل شده است. مانند این که جعفر فرزند امام هادی(ع) پس از رحلت برادرش امام حسن عسکری(ع)، ادعای امامت کرد و عده‌ای به او گرویدند، ولی پس از مدتی متفرق شدند و جعفر -که در آن زمان به کذاب مشهور شده بود- نیز ادعای خود را تعقیب نکرد.
همچنین اختلافات دیگری در میان علمای شیعه در مسائل علمی کلامی و فقهی وجود دارد که آنها را نمی‌توان انشعاب مذهبی در نظر گرفت.[۲]
شیعه اثنا عشریه
اکثریت شیعه را، شیعه امامیه یا اثنی عشریه تشکیل می‌دهد. از آنجا که آنان جانشینان پیامبر اکرم(ص) را دوازده نفر می‌دانند، اثنا عشریه (دوازده امامی) نامیده شده‌اند. نام و خصوصیات امامان دوازده‌گانه در احادیثی که از پیامبر اکرم(ص) روایت شده بیان گردیده است.[۳] شیعه اثنا عشریه بر مسئله امامت تأکید خاصی داشته و عصمت امام و افضلیت او را بر دیگر افراد امت اسلامی بسیار مهم و اساسی می‌داند؛ و از طرفی، امامت را، پس از سه امام نخست، منحصر در فرزندان امام حسین(ع) می‌داند. با توجه به این عقاید ویژه درباره امامت، به «امامیه» شهرت یافته است.[۴]
شیعه امامیه در کشورهایی مانند ایران، آذربایجان، بحرین، و عراق اکثریت را دارند. شیعه امامیه در کشورهایی مانند پاکستان، هند، و لبنان به صورت اقلیت‌های بزرگ حضور دارند و بسیاری از کشورهای دیگر در اقلیت‌های کوچک زندگی می‌کنند.[۵]
زیدیه
پیدایش زیدیه به قرن دوم هجری بازمی‌گردد. پیروان زیدیه پس از شهادت امام حسین(ع)، زید شهید فرزند امام سجاد(ع) را امام می‌دانند. آنان امام سجاد(ع) را تنها پیشوای علم و معرفت می‌شمارند نه امام به معنی رهبر سیاسی و زمامدار اسلامی. زیرا یکی از شرایط امام از نظر آنان، قیام مسلحانه بر علیه ستمگران است. مذهب زیدیه در روزگار ما پیروانی دارد که اکثریت آنا در کشور یمن زندگی می‌کنند.[۶]
شرایط امام از نظر زیدیه
زیدیه برای امامت شرایط زیر را لازم دانسته‌اند:
- از اولاد فاطمه زهرا(س) باشد. زیرا پیامبر اکرم(ص) فرموده است: «المهدی من ولد فاطمه».
- عالم به شریعت باشد تا بتواند مردم را به احکام دینی هدایت نماید و موجب گمراهی آنان نشود.
- زاهد باشد تا به احوال مسلمانان چشم طمع نورزد.
- شجاع باشد تا از جهاد با دشمنان نگریزد و سبب پیروزی آنان بر حق نگردد.
- آشکارا به دین خدا دعوت کند و برای یاری دین خدا قیام مسلحانه کند.
به عقیده آنان پیامبر اکرم(ص) و ائمه(ع) بعد از او تصریح کرده‌اند که هر کسی دارای صفات یاد شده باشد، امام خواهد بود و اطاعت او بر مسلمانان واجب است و این مطلب را «نص خفی» نامیده‌اند.[۷]
فرقه‌های زیدیه
مشهورترین فرقه‌هایی زیدیه عبارتند از:
- جارودیه
- سلیمانیه یا جریریه
- صالحیه یا بتریه
زیدیه در اصول عقاید گرایش به معتزله دارند و در فروع و فقه، پیرو ابو حنیفه -پیشوای مذهب حنفی اهل سنت- هستند. اختلافات مختصری نیز در پاره ای از مسائل در میانشان هست.[۸]
مذهب اسماعیلیه
اسماعیلیه یکی از فرقه‌های شیعه است. این فرقه تاریخی پر ماجرا دارد و انشعابات گوناگونی در آن پدید آمده است. ظهور اسماعیلیه پس از شهادت امام جعفر صادق(ع) رخ داد. آنان کسانی بودند که اسماعیل (۱۰۱–۱۳۸ق) بزرگترین فرزند امام صادق(ع) که در زمان حیات پدر درگذشته بود را امام دانستند، این فرقه بعدها به گروهای تقسیم شدند که برخی منقرض گردیدند و برخی تا زمان حاضر همچنان باقی اند و معروفترین آنها عبارت اند از فرقه مستعلیه یا بُهره و فرقه نزاریه یا آغاخانیه.
اسماعیلیه معتقدند که امام به دور هفت گردش می‌کند و نبوت در حضرت محمد(ص) ختم نشده است، و تغییر و تبدیل در احکام شریعت، بلکه ارتفاع اصل تکلیف خاصه به قول باطنیه مانعی ندارد. بر خلاف شیعه دوازده امامی که حضرت محمد(ص) را خاتم الانبیاء می‌دانند و برای او دوازده وصی و جانشین قائلند، و ظاهر شریعت را معتبر و غیرقابل نسخ می‌دانند و برای قرآن کریم هم ظاهر و هم باطن اثبات می‌کنند.[۹]
اسماعیلیه در هند و پاکستان بیش از دیگر جاها مراکز اسماعیلیه وجود دارد و در محل‌هایی به نام اجمیر و مرواره و راجپوتانه و کشمیر و بمبئی و بروده و کورج فراوانند. همچنین در سوریه، در ایران در کهک و محلات قم و بیرجند و قاین خراسان، در افغانستان در بلخ و بدخشان، در آسیای مرکزی در خوجند و قره تکین حضور دارند.[۱۰]
برای مطالعهٔ بیشتر
- شیعه در اسلام، علامه طباطبایی.
- فرق و مذاهب کلامی، علی ربانی گلپایگانی.
- فرهنگ عقاید و مذاهب اسلامی جلد ۵، جعفر سبحانی.
منابع
- ↑ مفید، اوائل المقالات، ص۳۵؛ درآمدی بر علم کلام، ص۱۷۹.
- ↑ طباطبائی، محمد حسین، شیعه در اسلام، انتشارات نشر قدس رضوی، چاپ سوم، ۱۳۸۳، ص۷۹.
- ↑ ر. ک. سبحانی، جعفر، پیشوایی از نظر اسلام، انتشارات مکتب اسلام، چاپ اول، ۱۳۷۴، ص۲۴۹.
- ↑ درآمدی بر علم کلام، ص۱۸۰.
- ↑ مظفر، غلام محمد حسین، تاریخ شیعه، ترجمه دکتر سید محمد باقر، حجتی، انتشارات دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ اول، ۱۳۶۸، ص۱۴۰ به بعد.
- ↑ مشکور محمد جواد. فرهنگ فرق اسلامی، انتشارات آستان قدس، چاپ دوم، ۱۳۷۲، ص۲۱۶.
- ↑ مدخل علم کلام، ص۲۰۸.
- ↑ شیعه در اسلام، ص۸۲ به نقل از ملل و نحل شهرستانی و کامل ابن اثیر.
- ↑ شیعه در اسلام. ص۹۲.
- ↑ فرهنگ فرق اسلامی، ص۵۱.