نقش عقل در تحصیل معرفت دینی: تفاوت میان نسخه‌ها

نسخهٔ ‏۱۶ مهٔ ۲۰۲۱، ساعت ۱۱:۱۷

سؤال

نقش عقل در تحصیل معرفت دینی چیست؟ آیا با وجود عقل از سایر منابع تحصیل معرفت دینی بی‌نیاز نمی‌شویم؟

عقل برهانی، در صورتی که از وهم و تخیل، دور بوده و بر قضایای یقینی متکی باشد، منبع معرفت دینی است. از عقل در روایات با عنوان «حجت درونی» یاد شده است. عقل می‌تواند در اثبات اصول اعتقادی دین، فهم و تفسیر معارف دینی و همچنین کشف برخی حقایق دینی که به‌طور مشخص بیان نشده، کمک‌کننده باشد.

گاه ممکن است ظاهر دلیل نقلی با دلیل عقلی هم‌خوان نباشد، در این موارد پس از بررسی‌هایی، می‌توان با دلیل عقلی در ظاهر دلیل نقلی تصرف کرد.

تعریف عقل و معرفت دینی

عقل برهانی، اگر از مغالطه، وهم و تخیل، دور بوده و بر قضایای یقینی متکی باشد، منبع معرفت دینی است.^[۱] این عقل نیرویی است که انسان به کمک آن می‌تواند حقایق را بشناسد.^[۲] عقل به این معنا از نوع علم و قطع بوده و حجیت آن بالذات است.^[۳]

معرفت دینی، اطلاعات و دانش‌هایی است که با پژوهش‌ها و فهم روش‌مند و متخصصانه از متون دینی، تدوین و تنظیم گردیده است،^[۴] علوم تفسیر، کلام، اخلاق و فقه، بخش‌های اصلی معرفت دینی را تشکیل می‌دهند.^[۵]

برخی از گزاره‌های دینی با عقل اثبات می‌شود، برخی با علوم تجربی، برخی با قلب و شهود و برخی نیز از راه وحی و الهام به‌دست می‌آیند.^[۶] در معرفت دینی باید از همه روش‌های تجربی، شهودی، عقلی و نقلی استفاده نمود.^[۷]

نقش عقل

عقل بشر می‌تواند برخی قوانین اسلام را کشف کند و این همان حجت درونی است که در روایت به آن تصریح شده است.^[۸]

نقش عقل در معرفت دینی، در دو مرحله است:

معرفت عقلی قبل از وحی که عبارت است از اثبات حقانیت دین و مبادی آن، مانند اثبات وجود خدا، لزوم بعثت انبیاء و عصمت آنان.^[۹]
معرفت عقلی بعد از وحی که در اثبات اصول اعتقادی دین، فهم و تفسیر معارف دینی و کشف حقایق دینی، که به‌طور مشخص بیان نشده کمک می‌کند.^[۱۰]

تعارض عقل و نقل

بنابر نظر مشهور شیعه میان عقل و نقل ملازمه وجود دارد.^[۱۱] اگر عقل از مغالطه‌ها و فریب‌های شیطانی منزه باشد، احکام او کاملاً با شرع و نقل هماهنگ است،^[۱۲] و قابل تصور هم نیست که نقل، مشتمل بر مطلب قطعی غیرموافق با عقل می‌باشد.^[۱۳]

اگر در موردی، ظاهر دلیل نقلی با دلیل عقلی ـ برهان ـ هماهنگ نبود، خود دلیل عقلی به منزله، دلیل لبّی ـ عقلی ـ متصل یا منفصل است که می‌توان با آن در ظاهر دلیل نقلی تصرف کرد.^[۱۴] اقوال معصومین (ع) همانگونه که دارای مقیدات و مخصّصات لفظی متصل و منفصل است که بدون لحاظ آنها نمی‌توان به اطلاقات و عمومات تمسک کرد، دارای مقیدات و مخصّصات عقلی متصل و منفصل است که لحاظ آنها نیز در فهم کلام معصومین (ع) ضروری است؛ مخصصات عقلی متصل عبارت است از بدیهیات عقلی که در نظر اول مشخص است و مخصصات عقلی منفصل، نظریات متقنی است که مبرهن و قطعی است، امّا همزمان با حدیث به ذهن نمی‌آید. بلکه نیاز به فحص علمی دارد.^[۱۵] و فرض تعارض دلیل عقلی قطعی با دلیل نقلی قطعی مانند تعارض دو دلیل قطعی عقلی یا دو دلیل نقلی قطعی با یکدیگر است.^[۱۶] که باید مرجحات را درنظر گرفت یا منتظر پیشرفت علوم در آینده شد.

محدوده عقل در معرفت دینی

عقل انسانی، گرچه در معرفت دینی، نقش اساسی دارد ولی از درک همه حقایق به ویژه عالم ماورای طبیعت ناتوان و دارای سه گونه محدودیت است: ۱. ادراک عقل، غالبا در مفاهیم طبیعی است و حقایق ماورای طبیعت و آثار آخرتی افعال برای عقل، قابل تجربه نیست.^[۱۷]

۲. درک عقل محدود به کلیات است و از جزئیات دین ـ موجود مشخص خارجی و عینی ـ نمی‌توان با عقل حمایت نمود، زیرا جزئیات در دسترس برهان عقلی قرار نمی‌گیرد، جزئیات شریعت فقط به واسطه شرع، قابل استدلال عقلی است.^[۱۸]

۳. درک عقل محدود به مفاهیم و علم حصولی است؛ درک امور شهودی نیاز به چشم باطنی دارد. البته عقل از امور شهودی، مفهوم انتزاع می‌کند آن را تجزیه و تحلیل و تعمیم و توسعه می‌دهد و بر آن اقامه برهان می‌کند، همان گونه که در امور محسوس به حس ظاهری اینگونه است.^[۱۹]

برای مطالعه بیشتر

۱ـ واعظی، احمد، تحول فهم دین، انتشارات مؤسسفه فرهنگی اندیشه معاصر، تهران.

۲ـ لاریجانی، صادق، معرفت دینی، انتشارات مرکز ترجمه و نشر کتاب، تهران.

منابع

↑ خسروپناه، عبدالحسین، کلام جدید، قم، نشر مرکز مطالعات و پژوهش‌های فرهنگی حوزه علمیه، چاپ اول، ۱۳۷۹، ص۶۵.
↑ مصباح یزدی، محمد تقی، چکیده‌ای از اندیشه‌های بنیادین اسلامی، قم، مؤسسه پژوهشی امام خمینی، چاپ اول، ۱۳۸۰، ص۶۴.
↑ جوادی آملی، عبدالله، دین‌شناسی، مرکز نشر اسراء، چاپخانه جامعه مدرسین، چاپ اول، ۱۳۸۱، ص۱۳۹.
↑ مجله کلام اسلامی، سال پنجم، مسلسل ۱۸، ص۶۶.
↑ مجله کلام اسلامی، سال هفتم، مسلسل ۲۵، ص۲۲.
↑ حسین‌زاده، محمد، مبانی معرفت دینی، انتشارات مؤسسه امام خمینی، چاپ اول، ۱۳۷۹، ص۴۵.
↑ ملکیان، مصطفی، راهی به رهایی، نشر نگاه معاصر، چاپ اول، ۱۳۸۱، ص۲۵۸.
↑ مطهری، مرتضی، اسلام و مقتضیات زمان، انتشارات صدرا، چاپ اول، ۱۳۷۰، ج۲، ص۳۸.
↑ اکبریان، حسنعلی علی، درآمدی بر قلمرو دین، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۷، ص۱۹۸.
↑ اشکوری، محمد فنائی، معرفت‌شناسی دینی، انتشارات برگ، چاپ اول، ۱۳۷۴، ص۱۲۴–۱۲۶.
↑ مظفر، محمدرضا، اصول فقه، ج۲، ص۱۲۷؛ مطهری، مرتضی، اسلام و مقتضیات زمان، ج۲، ص۴۰.
↑ جوادی آملی، دین‌شناسی، همان، ص۷۳.
↑ کلام اسلامی، سال ۷، مسلسل ۲۵، ص۹۱.
↑ جوادی آملی، دین‌شناسی، ص۱۴۸.
↑ جوادی آملی، شریعت در آینه معرفت، همان، ص۲۱۹.
↑ جوادی آملی، دین‌شناسی، ص۱۴۸.
↑ خسروپناه، کلام جدید، ص۸۳.
↑ مصباح یزدی، محمد تقی، چکیده‌ای از اندیشه‌های بنیادین اسلامی، ص۶۹.
↑ مصباح یزدی، محمد تقی، چکیده‌ای از اندیشه‌های بنیادین اسلامی، ص۱۷۴.

[1] خسروپناه، عبدالحسین، کلام جدید، قم، نشر مرکز مطالعات و پژوهش‌های فرهنگی حوزه علمیه، چاپ اول، ۱۳۷۹، ص۶۵.

[2] مصباح یزدی، محمد تقی، چکیده‌ای از اندیشه‌های بنیادین اسلامی، قم، مؤسسه پژوهشی امام خمینی، چاپ اول، ۱۳۸۰، ص۶۴.

[3] جوادی آملی، عبدالله، دین‌شناسی، مرکز نشر اسراء، چاپخانه جامعه مدرسین، چاپ اول، ۱۳۸۱، ص۱۳۹.

[4] مجله کلام اسلامی، سال پنجم، مسلسل ۱۸، ص۶۶.

[5] مجله کلام اسلامی، سال هفتم، مسلسل ۲۵، ص۲۲.

[6] حسین‌زاده، محمد، مبانی معرفت دینی، انتشارات مؤسسه امام خمینی، چاپ اول، ۱۳۷۹، ص۴۵.

[7] ملکیان، مصطفی، راهی به رهایی، نشر نگاه معاصر، چاپ اول، ۱۳۸۱، ص۲۵۸.

[8] مطهری، مرتضی، اسلام و مقتضیات زمان، انتشارات صدرا، چاپ اول، ۱۳۷۰، ج۲، ص۳۸.

[9] اکبریان، حسنعلی علی، درآمدی بر قلمرو دین، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۷، ص۱۹۸.

[:0-10] اشکوری، محمد فنائی، معرفت‌شناسی دینی، انتشارات برگ، چاپ اول، ۱۳۷۴، ص۱۲۴–۱۲۶.

[11] مظفر، محمدرضا، اصول فقه، ج۲، ص۱۲۷؛ مطهری، مرتضی، اسلام و مقتضیات زمان، ج۲، ص۴۰.

[12] جوادی آملی، دین‌شناسی، همان، ص۷۳.

[13] کلام اسلامی، سال ۷، مسلسل ۲۵، ص۹۱.

[14] جوادی آملی، دین‌شناسی، ص۱۴۸.

[15] جوادی آملی، شریعت در آینه معرفت، همان، ص۲۱۹.

[16] جوادی آملی، دین‌شناسی، ص۱۴۸.

[17] خسروپناه، کلام جدید، ص۸۳.

[18] مصباح یزدی، محمد تقی، چکیده‌ای از اندیشه‌های بنیادین اسلامی، ص۶۹.

[19] مصباح یزدی، محمد تقی، چکیده‌ای از اندیشه‌های بنیادین اسلامی، ص۱۷۴.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]

[۱۶]

[۱۷]

[۱۸]

[۱۹]

@@ خط ۴: / خط ۴: @@
 نقش عقل در تحصیل معرفت دینی چیست؟ آیا با وجود عقل از سایر منابع تحصیل معرفت دینی بی‌نیاز نمی‌شویم؟
 {{پایان سوال}}
-{{پاسخ}}عقل برهانی، منبع معرفت دینی است که در روایات با عنوان «حجت درونی» از آن یاد شده است. عقل برهانی می‌تواند در برخی موارد، قانون اسلام را کشف کند. عقل می‌تواند در اثبات اصول اعتقادی دین، فهم و تفسیر معارف دینی و همچنین کشف برخی حقایق دینی که به‌طور مشخص بیان نشده، کمک کننده باشد.
+{{پاسخ}}عقل برهانی، در صورتی که از وهم و تخیل، دور بوده و بر قضایای یقینی متکی باشد، منبع معرفت دینی است. از عقل در روایات با عنوان «حجت درونی» یاد شده است. عقل می‌تواند در اثبات اصول اعتقادی دین، فهم و تفسیر معارف دینی و همچنین کشف برخی حقایق دینی که به‌طور مشخص بیان نشده، کمک‌کننده باشد.
-اگر در موردی، ظاهر دلیل نقلی با دلیل عقلی هم‌خوان نبود، پس از بررسی‌هایی، می‌توان با دلیل عقلی در ظاهر دلیل نقلی تصرف کرد.
+گاه ممکن است ظاهر دلیل نقلی با دلیل عقلی هم‌خوان نباشد، در این موارد پس از بررسی‌هایی، می‌توان با دلیل عقلی در ظاهر دلیل نقلی تصرف کرد.
 ==تعریف عقل و معرفت دینی==
-عقلی که منبع معرفت دینی است، عقل برهانی می‌باشد که از مغالطه، وهم و تخیل، محفوظ و بر قضایای یقینی متکی باشد.<ref>خسروپناه، عبدالحسین، کلام جدید، قم، نشر مرکز مطالعات و پژوهش‌های فرهنگی حوزه علمیه، چاپ اول، ۱۳۷۹، ص۶۵.</ref> این عقل نیرویی است که انسان به کمک آن می‌تواند حقایق را بشناسد و مجهولات را از خلال امور بدیهی و قطعی معلوم نماید.<ref>مصباح یزدی، محمد تقی، چکیده‌ای از اندیشه‌های بنیادین اسلامی، قم، مؤسسه پژوهشی امام خمینی، چاپ اول، ۱۳۸۰، ص۶۴.</ref> عقل به این معنا از سنخ علم و قطع بوده و حجیت آن بالذات است.<ref>جوادی آملی، عبدالله، دین‌شناسی، مرکز نشر اسراء، چاپخانه جامعه مدرسین، چاپ اول، ۱۳۸۱، ص۱۳۹.</ref>
+عقل برهانی، اگر از مغالطه، وهم و تخیل، دور بوده و بر قضایای یقینی متکی باشد، منبع معرفت دینی است.<ref>خسروپناه، عبدالحسین، کلام جدید، قم، نشر مرکز مطالعات و پژوهش‌های فرهنگی حوزه علمیه، چاپ اول، ۱۳۷۹، ص۶۵.</ref> این عقل نیرویی است که انسان به کمک آن می‌تواند حقایق را بشناسد.<ref>مصباح یزدی، محمد تقی، چکیده‌ای از اندیشه‌های بنیادین اسلامی، قم، مؤسسه پژوهشی امام خمینی، چاپ اول، ۱۳۸۰، ص۶۴.</ref> عقل به این معنا از نوع علم و قطع بوده و حجیت آن بالذات است.<ref>جوادی آملی، عبدالله، دین‌شناسی، مرکز نشر اسراء، چاپخانه جامعه مدرسین، چاپ اول، ۱۳۸۱، ص۱۳۹.</ref>
-معرفت دینی، همان اطلاعات و دانش‌هایی است که با پژوهش‌ها و فهم روش‌مند و متخصصانه از متون دینی، تدوین و تنظیم گردیده است،<ref>مجله کلام اسلامی، سال پنجم، مسلسل ۱۸، ص۶۶.</ref> علوم تفسیر، کلام، اخلاق و فقه، اضلاع اصلی معرفت‌های دینی را تشکیل می‌دهند.<ref>مجله کلام اسلامی، سال هفتم، مسلسل ۲۵، ص۲۲.</ref> معرفت دینی نوع واحدی نیست، بلکه گوناگون بوده و از ابزارهای مختلف، استفاده می‌کند. گزاره‌های دینی، گزارش از حقایق وجودی است که در عالم طبیعت یا عالم مثال و برزخ یا در قیامت و در عالم عقول موجود است.<ref>جوادی آملی، دین‌شناسی، ص۱۷۷.</ref> از این روی برخی با عقل اثبات می‌شود و برخی با علوم تجربی و برخی با قلب و شهود و برخی فقط از راه وحی و الهام، قابل دسترسی می‌باشد.<ref>حسین‌زاده، محمد، مبانی معرفت دینی، انتشارات مؤسسه امام خمینی، چاپ اول، ۱۳۷۹، ص۴۵.</ref> پس در معرفت دینی باید از همه روشهای تجربی، شهودی، عقلی و نقلی استفاده نمود.<ref>ملکیان، مصطفی، راهی به رهایی، نشر نگاه معاصر، چاپ اول، ۱۳۸۱، ص۲۵۸.</ref>
+معرفت دینی، اطلاعات و دانش‌هایی است که با پژوهش‌ها و فهم روش‌مند و متخصصانه از متون دینی، تدوین و تنظیم گردیده است،<ref>مجله کلام اسلامی، سال پنجم، مسلسل ۱۸، ص۶۶.</ref> علوم تفسیر، کلام، اخلاق و فقه، بخش‌های اصلی معرفت دینی را تشکیل می‌دهند.<ref>مجله کلام اسلامی، سال هفتم، مسلسل ۲۵، ص۲۲.</ref>
+برخی از گزاره‌های دینی با عقل اثبات می‌شود، برخی با علوم تجربی، برخی با قلب و شهود و برخی نیز از راه وحی و الهام به‌دست می‌آیند.<ref>حسین‌زاده، محمد، مبانی معرفت دینی، انتشارات مؤسسه امام خمینی، چاپ اول، ۱۳۷۹، ص۴۵.</ref> در معرفت دینی باید از همه روش‌های تجربی، شهودی، عقلی و نقلی استفاده نمود.<ref>ملکیان، مصطفی، راهی به رهایی، نشر نگاه معاصر، چاپ اول، ۱۳۸۱، ص۲۵۸.</ref>
 ==نقش عقل==
-عقل بشر هم می‌تواند خودش قانون اسلام را کشف کند. و این همان حجت درونی بودن عقل است که در روایت به آن تصریح شده‌است.<ref>مطهری، مرتضی، اسلام و مقتضیات زمان، انتشارات صدرا، چاپ اول، ۱۳۷۰، ج۲، ص۳۸.</ref> نقش این حجت درونی در معرفت دینی، در دو مرحله است: ۱. معرفت عقلی قبل از وحی که عبارت است از اثبات حقانیت دین و مبادی آن، مانند اثبات وجود خدا، لزوم بعثت انبیاء و عصمت آنان.<ref>اکبریان، حسنعلی علی، درآمدی بر قلمرو دین، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۷، ص۱۹۸.</ref> ۲. معرفت عقلی بعد از وحی که در آن عقل نقشهایی برعهده دارد: الف. اثبات اصول اعتقادی دین؛ ب. فهم و تفسیر معارف دینی؛ ج. استخراج آن دسته از حقایق دینی، که به‌طور مشخص بیان نشده‌است.<ref name=":0">اشکوری، محمد فنائی، معرفت‌شناسی دینی، انتشارات برگ، چاپ اول، ۱۳۷۴، ص۱۲۴–۱۲۶.</ref>
+عقل بشر می‌تواند برخی قوانین اسلام را کشف کند و این همان حجت درونی است که در روایت به آن تصریح شده است.<ref>مطهری، مرتضی، اسلام و مقتضیات زمان، انتشارات صدرا، چاپ اول، ۱۳۷۰، ج۲، ص۳۸.</ref>
+نقش عقل در معرفت دینی، در دو مرحله است:
+# معرفت عقلی قبل از وحی که عبارت است از اثبات حقانیت دین و مبادی آن، مانند اثبات وجود خدا، لزوم بعثت انبیاء و عصمت آنان.<ref>اکبریان، حسنعلی علی، درآمدی بر قلمرو دین، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۷، ص۱۹۸.</ref>
+# معرفت عقلی بعد از وحی که در  اثبات اصول اعتقادی دین، فهم و تفسیر معارف دینی و کشف حقایق دینی، که به‌طور مشخص بیان نشده کمک می‌کند.<ref name=":0">اشکوری، محمد فنائی، معرفت‌شناسی دینی، انتشارات برگ، چاپ اول، ۱۳۷۴، ص۱۲۴–۱۲۶.</ref>
-بحث دیگر تقدم عقل بر شرع یا شرع بر عقل در فرض تعارض است؟! آیا تعارض بین این دو ممکن است؟ و چگونه قابل حل است؟ نظر مشهور، ملازمه بین این دو است.<ref>مظفر، محمدرضا، اصول فقه، ج۲، ص۱۲۷؛ مطهری، مرتضی، اسلام و مقتضیات زمان، ج۲، ص۴۰.</ref> اگر عقل از مغالطه‌ها و فریب‌های شیطانی منزه باشد، احکام او کاملاً با شرع و نقل هماهنگ است،<ref>جوادی آملی، دین‌شناسی، همان، ص۷۳.</ref> و قابل تصور هم نیست که نقل، مشتمل بر مطلب قطعی غیرموافق با عقل می‌باشد.<ref>کلام اسلامی، سال ۷، مسلسل ۲۵، ص۹۱.</ref>
+== تعارض عقل و نقل ==
+بنابر نظر مشهور شیعه میان عقل و نقل ملازمه وجود دارد.<ref>مظفر، محمدرضا، اصول فقه، ج۲، ص۱۲۷؛ مطهری، مرتضی، اسلام و مقتضیات زمان، ج۲، ص۴۰.</ref> اگر عقل از مغالطه‌ها و فریب‌های شیطانی منزه باشد، احکام او کاملاً با شرع و نقل هماهنگ است،<ref>جوادی آملی، دین‌شناسی، همان، ص۷۳.</ref> و قابل تصور هم نیست که نقل، مشتمل بر مطلب قطعی غیرموافق با عقل می‌باشد.<ref>کلام اسلامی، سال ۷، مسلسل ۲۵، ص۹۱.</ref>
 اگر در موردی، ظاهر دلیل نقلی با دلیل عقلی ـ برهان ـ هماهنگ نبود، خود دلیل عقلی به منزله، دلیل لبّی ـ عقلی ـ متصل یا منفصل است که می‌توان با آن در ظاهر دلیل نقلی تصرف کرد.<ref>جوادی آملی، دین‌شناسی، ص۱۴۸.</ref> اقوال معصومین (ع) همانگونه که دارای مقیدات و مخصّصات لفظی متصل و منفصل است که بدون لحاظ آنها نمی‌توان به اطلاقات و عمومات تمسک کرد، دارای مقیدات و مخصّصات عقلی متصل و منفصل است که لحاظ آنها نیز در فهم کلام معصومین (ع) ضروری است؛ مخصصات عقلی متصل عبارت است از بدیهیات عقلی که در نظر اول مشخص است و مخصصات عقلی منفصل، نظریات متقنی است که مبرهن و قطعی است، امّا همزمان با حدیث به ذهن نمی‌آید. بلکه نیاز به فحص علمی دارد.<ref>جوادی آملی، شریعت در آینه معرفت، همان، ص۲۱۹.</ref> و فرض تعارض دلیل عقلی قطعی با دلیل نقلی قطعی مانند تعارض دو دلیل قطعی عقلی یا دو دلیل نقلی قطعی با یکدیگر است.<ref>جوادی آملی، دین‌شناسی، ص۱۴۸.</ref> که باید مرجحات را درنظر گرفت یا منتظر پیشرفت علوم در آینده شد.