راه‌های رهایی از غفلت: تفاوت میان نسخه‌ها
بدون خلاصۀ ویرایش |
Nazarzadeh (بحث | مشارکتها) جز (جایگزینی متن - '|شاخه فرعی' به '| شاخه فرعی') |
||
| (۸ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۳ کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
{{شروع متن}} | {{شروع متن}} | ||
{{سوال}}راه‌های رهایی از غفلت چیست؟{{پایان سوال}} | {{سوال}}راه‌های رهایی از غفلت چیست؟{{پایان سوال}} | ||
{{پاسخ}} | {{پاسخ}}راه‌های رهایی از [[غفلت]] شناخت [[عوامل غفلت|عوامل]] و [[پیامدهای غفلت]]، [[توبه]] و پشیمانی از [[گناه|گناهان گذشته]]، [[راه‌های دلبسته نشدن به دنیا|پرهیز از دنیازدگی]] و دوستی با [[مؤمن|مؤمنان]] است. دوستی با مؤمنان باعث می‌شود هنگام غفلت، آنها خدا را به انسان یادآوری کنند. | ||
استفاده از [[برنامه عملی محاسبه نفس]] و پرهیز از [[افراط]]، نیز برای رهایی از غفلت اثرگذار است. | |||
برای رهایی از غفلت اعمالی مانند [[عیادت|عیادت از مریض]]، [[شرکت در تشییع جنازه]]، [[زیارت حرم امامان(ع)]]، [[قرائت قرآن]] و [[موعظه|شنیدن موعظه]] سفارش شده است. | |||
== شناخت == | == شناخت == | ||
{{همچنین ببینید|پیامدهای غفلت}} | {{همچنین ببینید|پیامدهای غفلت|عوامل غفلت}} | ||
شناخت [[پیامدهای غفلت]] برای ایجاد انگیزه و تلاش برای رهایی از غفلت مؤثر است. | شناخت [[پیامدهای غفلت]] برای ایجاد انگیزه و تلاش برای رهایی از غفلت مؤثر است. | ||
همچنین انسانی که به جایگاه و ارزش خود آگاه | همچنین [[انسان|انسانی]] که به جایگاه و ارزش خود آگاه نیست و وظیفه‌های خود در برابر خدا را نمی‌داند، دچار غفلت می‌شود؛ به همین دلیل، اولین قدم شناختِ [[عوامل غفلت|عوامل]] و [[پیامدهای غفلت]] و شناخت حقیقت انسان و وظایف او در برابر خدا است.<ref name=":0">شيرواني، علي؛ چكيده اخلاق در قرآن، ۱۳۷۹، چاپ دوم، ج۱، ص۵۹.</ref> | ||
یکی دیگر از موارد شناختی که باعث رهایی انسان از غفلت می‌شود، توجه به این است که [[خداوند]] همیشه و در همه حال به اعمال و احوال او آگاه است. | |||
== توبه == | == توبه == | ||
{{اصلی|توبه}} | {{اصلی|توبه}} | ||
توبه به معنای پشیمانی و بازگشت از گناه به سوی خداوند، یکی از راهکارهای رهایی از غفلت است. انسان هرگاه متوجه غفلت خود شد، باید توبه کند؛ بنابراین به عقب انداختن | توبه به معنای پشیمانی و بازگشت از [[گناه]] به سوی خداوند، یکی از راهکارهای رهایی از غفلت است. انسان هرگاه متوجه غفلت خود شد، باید توبه کند؛ بنابراین به عقب انداختن توبه، بر غفلت و [[دوری از خدا]] می‌افزاید. انسان با تأخیر انداختن توبه، به‌تدریج از مسیر رشد دور می‌شود و بیشتر دچار غفلت از یاد خدا می‌شود. | ||
== پرهیز از دنیازدگی == | == پرهیز از دنیازدگی == | ||
یکی از راه‌های رهایی از غفلت پرهیز از دنیازدگی است. پرداختن به دنیا کاری پسندیده و لازم است؛ ولی غرق شدن در آن و فراموش کردن امور معنوی، باعث غفلت از خدا می‌شود. انسان برای اینکه | {{همچنین ببینید|راه‌های دلبسته نشدن به دنیا}} | ||
یکی از راه‌های رهایی از غفلت پرهیز از دنیازدگی است. پرداختن به [[دنیا]] کاری پسندیده و لازم است؛ ولی غرق شدن در آن و فراموش کردن امور معنوی، باعث غفلت از خدا می‌شود. انسان برای اینکه بتواند بین پرداختن به امور دنیایی و یاد خدا جمع کند، باید با دید جهان‌بینیِ الهی به دنیا نگاه کند. با این دید، پشت هر نشانه‌ای از [[هستی]]، حکمتی از خدا دیده می‌شود.<ref name=":0" /> | |||
== اهل ذکر بودن == | == اهل ذکر بودن == | ||
ذکر گفتن با توجه به معنای آن، در رهایی انسان از غفلت مؤثر است. ذکرهای کوتاه با توجه به معنای آن، حالتی از هوشیاری دائمی در انسان ایجاد می‌کند و باعث می‌شود که فرد همیشه سپاسگزار خدا بوده و نسبت به وسوسه‌های شیطان حالت دفاعی به خود بگیرد. | [[ذکر|ذکر گفتن]] با توجه به معنای آن، در رهایی انسان از غفلت مؤثر است. ذکرهای کوتاه با توجه به معنای آن، حالتی از هوشیاری دائمی در انسان ایجاد می‌کند و باعث می‌شود که فرد همیشه [[شکر خدا|سپاسگزار خدا]] بوده و نسبت به [[وسوسه|وسوسه‌های شیطان]] حالت دفاعی به خود بگیرد. | ||
در روایتی امام علی(ع) مؤمن را همیشه در حال | در روایتی [[امام علی(ع)]] مؤمن را همیشه در حال ذکر خدا دانسته است.<ref name=":1">میزان الحکمه، دوره چهار جلدی، دارالحدیث قم، چاپ اول، ۱۴۱۶، جلد ۲، ص۹۶۶.</ref> به گفته او، کسی که مشغول به ذکر خدا است همنشین و نزدیک به خدا است. | ||
== دوستی با مؤمنان == | == دوستی با مؤمنان == | ||
انتخاب دوستان مؤمن در غفلت‌زدایی از انسان تأثیرگذار است. افراد مؤمن دلسوز همدیگر بوده و نسبت به انحراف و خطای همدیگر بی‌اعتنا نیستند. | انتخاب [[دوست|دوستان مؤمن]] در غفلت‌زدایی از انسان تأثیرگذار است. [[مؤمن|افراد مؤمن]] دلسوز همدیگر بوده و نسبت به انحراف و خطای همدیگر بی‌اعتنا نیستند. مؤمنان همدیگر را به [[معروف|خوبی‌ها]] سفارش می‌کنند و از [[منکر|بدی‌ها]] بازمی‌دارند؛ بنابراین، دوستی با مؤمنان باعث می‌شود آنان هنگام انحراف و غفلت، خدا و معنویت را به ما یادآورد شوند. | ||
فرد می‌تواند برای پیشرفت معنوی خود از دوستان مؤمن خود بخواهد عیب‌هایش را به او گوشزد کنند. بر پایه [[روایت|روایتی]]، [[امام صادق(ع)]] بهترین برادر خود را کسی دانسته که عیب‌های او را به وی [[هدیه]] کند؛ یعنی همان گونه که هدیه انسان را خوشحال می‌کند، مؤمن نیز از شناخت عیب‌های خود برای برطرف کردن آنها خوشحال می‌شود.<ref>مصباح یزدی، محمد تقی؛ پندهای امام صادق به ره جویان صادق، ۱۳۸۱، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، ص۱۷۲، اقتباس.</ref> | |||
[[حضرت عیسی(ع)]] به [[حواریون]] سفارش کرد با کسی همنشینی داشته باشید که دیدارش شما را به یاد خدا اندازد و عمل او اشتیاق به [[آخرت]] را در شما ایجاد کند. | |||
دیدار با [[عالم|عالمان]] نیز از عوامل اثرگذار در رفع غفلت دانسته شده است. | |||
== استفاده از برنامه خودسازی == | == استفاده از برنامه خودسازی == | ||
{{اصلی|برنامه عملی محاسبه نفس}} | {{اصلی|برنامه عملی محاسبه نفس}} | ||
محاسبه نفس و داشتن برنامه‌ای برای خودسازی، یکی از راه‌های رهایی از غفلت است. بر پایه روایتی، امام کاظم(ع) کسی که همه روزه به محاسبه اعمال خود نرسد | [[محاسبه نفس]] و داشتن برنامه‌ای برای خودسازی، یکی از راه‌های رهایی از غفلت است. بر پایه روایتی، [[امام کاظم(ع)]] کسی را که همه روزه به محاسبه اعمال خود نرسد نکوهیده است.<ref>۱۵۰ درس زندگی، ص۵۱.</ref> | ||
ساختار | ساختار [[برنامه عملی خودسازی|برنامه خودسازی]] از چهار بخش مشارطه، مراقبه، محاسبه و معاقبه تشکیل شده است.<ref name=":02">دیلمی، احمد و آذربایجانی، مسعود، اخلاق اسلامی، قم، دفتر نشر معارف، چاپ چهل و یکم، ۱۳۸۵ش، ص۲۲۳.(اقتباس از فصل سوم).</ref> بر اساس این برنامه، شخص در ابتدای روز با خود شرط می‌کند تا پایان روز، [[واجبات]] و [[محرمات|مُحَرّمات]] را رعایت کند.<ref name=":03">دیلمی، احمد و آذربایجانی، مسعود، اخلاق اسلامی، قم، دفتر نشر معارف، چاپ چهل و یکم، ۱۳۸۵ش، ص۲۲۳.(اقتباس از فصل سوم).</ref> او در طول روز از شرط و عهدی که بسته مراقبت می‌کند و هنگام شب به محاسبه و بررسی اعمال خود در آن روز می‌پردازد. وی در پایان، برای مواردی که به درستی عمل کرده [[پاداش]]، و برای مواردی که خلاف شرط خود عمل کرده، [[مجازات]] در نظر می‌گیرد.<ref name=":04">دیلمی، احمد و آذربایجانی، مسعود، اخلاق اسلامی، قم، دفتر نشر معارف، چاپ چهل و یکم، ۱۳۸۵ش، ص۲۲۳.(اقتباس از فصل سوم).</ref> | ||
مهمترین محتوای این برنامه، رعایت واجبات و محرمات است. ترک ویژگی‌های ناپسندی که شخص به آنها مبتلا شده نیز می‌تواند جزء محتوای آن قرار بگیرد. | مهمترین محتوای این برنامه، رعایت واجبات و محرمات است. ترک ویژگی‌های ناپسندی که شخص به آنها مبتلا شده نیز می‌تواند جزء محتوای آن قرار بگیرد. | ||
== اعتدال == | |||
از راه‌های رهایی و حفظ انسان از غفلت، رعایت [[اعتدال]] است. [[افراط]] در امور معنوی تأثیر عکس گذاشته و پس از مدتی ممکن است فرد دچار غفلت و حتی دین‌زدگی شود. | |||
انسان در کنار [[عبادات|امور عبادی]] باید به تفریح، کار، [[خواب]] و دیگر امور زندگی نیز رسیدگی کند. [[خداوند]] در آیه ۳۷ [[سوره نور]]، [[مؤمن|مؤمنان]] را کسانی دانسته که [[تجارت]] و کار، آنها را از خداوند بازنمی‌دارد؛ یعنی انسان باید در همه حال حالت توجه به خدا را حفظ کند؛ نه اینکه برای [[خودسازی]] از همه امور فاصله بگیرد. | |||
== دیگر روش‌ها == | == دیگر روش‌ها == | ||
برای رهایی از غفلت راه‌های دیگری نیز | برای رهایی از غفلت راه‌های دیگری نیز گفته شده، که برخی از آنها چنین‌اند: | ||
* عیادت از مریض: با عیادت بیمار، انسان متوجه نعمت سلامتی می‌افتد که خدا به او عطا کرده است. | * انجام [[واجبات]] و پرهیز از [[گناه|گناهان]]؛ | ||
* شرکت در تشییع جنازه: شرکت در تشییع جنازه و یادآوری | * [[عیادت|عیادت از مریض]]: با عیادت بیمار، انسان متوجه نعمت سلامتی می‌افتد که خدا به او عطا کرده است. | ||
* زیارت قبور به‌ویژه زیارت حرم امامان(ع)، امام زادگان و عالمان. | * [[شرکت در تشییع جنازه]]: شرکت در تشییع جنازه و [[یاد مرگ|یادآوری مرگ]]، دارای آثار غفلت‌زدایی است. | ||
* [[زیارت قبور]] به‌ویژه [[زیارت حرم امامان(ع)]]، امام زادگان و عالمان. | |||
* مطالعه کتاب‌های اخلاقی: مطالعه منظم و همیشگی کتاب‌های اخلاقی، اگر چه اندک باشد، باعث می‌شود انسان دچار غفلت نشود. | * مطالعه کتاب‌های اخلاقی: مطالعه منظم و همیشگی کتاب‌های اخلاقی، اگر چه اندک باشد، باعث می‌شود انسان دچار غفلت نشود. | ||
* مطالعه حالات عارفان: خواندن حالات | * مطالعه حالات عارفان: خواندن [[عارف|حالات عارفان]]، انگیزه اصلاح و غفلت‌زدایی در انسان ایجاد می‌کند.<ref>ر. ک. مقدادی، علی، نشان از بی نشان‌ها، محمدی ری شهری، محمد، کیمیای محبت.</ref> | ||
* تفکر: [[تفکر]] در مورد نشانه‌های خدا، [[آفرینش]]، [[هدف خلقت]] و [[معاد]]، آثار غفلت‌زدایی دارد. بر اساس [[روایت|روایتی]] از [[امام علی(ع)]]، مؤمن بسیار اهل تفکر است.<ref name=":1" /> | |||
* [[قرائت قرآن]] و تفکر در آن؛ | |||
* دوری از مجالس و افرادی که باعث غفلت انسان از یاد خدا می‌شوند.<ref>مکارم شیرازی، ۱۵۰ درس زندگی، مدرسه امام علی بن ابیطالب، ۱۳۸۰، چاپ ۱۷، ص۱۳۰.</ref> | |||
* [[موعظه|شنیدن موعظه]]: شرکت در جلسات موعظه و سخنرانی، پیوسته انسان را در حال بیداری نگه می‌داد. | |||
== جستارهای وابسته == | |||
* [[غفلت]] | |||
== منابع == | == منابع == | ||
| خط ۸۴: | خط ۷۵: | ||
{{شاخه | {{شاخه | ||
| شاخه اصلی = اخلاق | | شاخه اصلی = اخلاق | ||
|شاخه فرعی۱ = رذائل اخلاقی | | شاخه فرعی۱ = رذائل اخلاقی | ||
|شاخه فرعی۲ = غفلت | | شاخه فرعی۲ = غفلت | ||
|شاخه فرعی۳ = | | شاخه فرعی۳ = | ||
}} | }} | ||
{{تکمیل مقاله | {{تکمیل مقاله | ||
| شناسه = | | شناسه = شد | ||
| تیترها = | | تیترها = شد | ||
| ویرایش = | | ویرایش = شد | ||
| لینک‌دهی = | | لینک‌دهی = شد | ||
| ناوبری = | | ناوبری = | ||
| نمایه = | | نمایه = | ||
| تغییر مسیر = | | تغییر مسیر = شد | ||
| ارجاعات = | | ارجاعات = | ||
| بازبینی نویسنده = | |||
| بازبینی = | | بازبینی = | ||
| تکمیل = | | تکمیل = | ||
| اولویت = | | اولویت = ج | ||
| کیفیت = | | کیفیت = ج | ||
}} | }} | ||
{{پایان متن}} | {{پایان متن}} | ||
نسخهٔ کنونی تا ۱۸ مارس ۲۰۲۱، ساعت ۱۰:۰۷
سؤال
راه‌های رهایی از غفلت چیست؟
راه‌های رهایی از غفلت شناخت عوامل و پیامدهای غفلت، توبه و پشیمانی از گناهان گذشته، پرهیز از دنیازدگی و دوستی با مؤمنان است. دوستی با مؤمنان باعث می‌شود هنگام غفلت، آنها خدا را به انسان یادآوری کنند.
استفاده از برنامه عملی محاسبه نفس و پرهیز از افراط، نیز برای رهایی از غفلت اثرگذار است.
برای رهایی از غفلت اعمالی مانند عیادت از مریض، شرکت در تشییع جنازه، زیارت حرم امامان(ع)، قرائت قرآن و شنیدن موعظه سفارش شده است.
شناخت
شناخت پیامدهای غفلت برای ایجاد انگیزه و تلاش برای رهایی از غفلت مؤثر است.
همچنین انسانی که به جایگاه و ارزش خود آگاه نیست و وظیفه‌های خود در برابر خدا را نمی‌داند، دچار غفلت می‌شود؛ به همین دلیل، اولین قدم شناختِ عوامل و پیامدهای غفلت و شناخت حقیقت انسان و وظایف او در برابر خدا است.[۱]
یکی دیگر از موارد شناختی که باعث رهایی انسان از غفلت می‌شود، توجه به این است که خداوند همیشه و در همه حال به اعمال و احوال او آگاه است.
توبه
توبه به معنای پشیمانی و بازگشت از گناه به سوی خداوند، یکی از راهکارهای رهایی از غفلت است. انسان هرگاه متوجه غفلت خود شد، باید توبه کند؛ بنابراین به عقب انداختن توبه، بر غفلت و دوری از خدا می‌افزاید. انسان با تأخیر انداختن توبه، به‌تدریج از مسیر رشد دور می‌شود و بیشتر دچار غفلت از یاد خدا می‌شود.
پرهیز از دنیازدگی
یکی از راه‌های رهایی از غفلت پرهیز از دنیازدگی است. پرداختن به دنیا کاری پسندیده و لازم است؛ ولی غرق شدن در آن و فراموش کردن امور معنوی، باعث غفلت از خدا می‌شود. انسان برای اینکه بتواند بین پرداختن به امور دنیایی و یاد خدا جمع کند، باید با دید جهان‌بینیِ الهی به دنیا نگاه کند. با این دید، پشت هر نشانه‌ای از هستی، حکمتی از خدا دیده می‌شود.[۱]
اهل ذکر بودن
ذکر گفتن با توجه به معنای آن، در رهایی انسان از غفلت مؤثر است. ذکرهای کوتاه با توجه به معنای آن، حالتی از هوشیاری دائمی در انسان ایجاد می‌کند و باعث می‌شود که فرد همیشه سپاسگزار خدا بوده و نسبت به وسوسه‌های شیطان حالت دفاعی به خود بگیرد.
در روایتی امام علی(ع) مؤمن را همیشه در حال ذکر خدا دانسته است.[۲] به گفته او، کسی که مشغول به ذکر خدا است همنشین و نزدیک به خدا است.
دوستی با مؤمنان
انتخاب دوستان مؤمن در غفلت‌زدایی از انسان تأثیرگذار است. افراد مؤمن دلسوز همدیگر بوده و نسبت به انحراف و خطای همدیگر بی‌اعتنا نیستند. مؤمنان همدیگر را به خوبی‌ها سفارش می‌کنند و از بدی‌ها بازمی‌دارند؛ بنابراین، دوستی با مؤمنان باعث می‌شود آنان هنگام انحراف و غفلت، خدا و معنویت را به ما یادآورد شوند.
فرد می‌تواند برای پیشرفت معنوی خود از دوستان مؤمن خود بخواهد عیب‌هایش را به او گوشزد کنند. بر پایه روایتی، امام صادق(ع) بهترین برادر خود را کسی دانسته که عیب‌های او را به وی هدیه کند؛ یعنی همان گونه که هدیه انسان را خوشحال می‌کند، مؤمن نیز از شناخت عیب‌های خود برای برطرف کردن آنها خوشحال می‌شود.[۳]
حضرت عیسی(ع) به حواریون سفارش کرد با کسی همنشینی داشته باشید که دیدارش شما را به یاد خدا اندازد و عمل او اشتیاق به آخرت را در شما ایجاد کند.
دیدار با عالمان نیز از عوامل اثرگذار در رفع غفلت دانسته شده است.
استفاده از برنامه خودسازی
محاسبه نفس و داشتن برنامه‌ای برای خودسازی، یکی از راه‌های رهایی از غفلت است. بر پایه روایتی، امام کاظم(ع) کسی را که همه روزه به محاسبه اعمال خود نرسد نکوهیده است.[۴]
ساختار برنامه خودسازی از چهار بخش مشارطه، مراقبه، محاسبه و معاقبه تشکیل شده است.[۵] بر اساس این برنامه، شخص در ابتدای روز با خود شرط می‌کند تا پایان روز، واجبات و مُحَرّمات را رعایت کند.[۶] او در طول روز از شرط و عهدی که بسته مراقبت می‌کند و هنگام شب به محاسبه و بررسی اعمال خود در آن روز می‌پردازد. وی در پایان، برای مواردی که به درستی عمل کرده پاداش، و برای مواردی که خلاف شرط خود عمل کرده، مجازات در نظر می‌گیرد.[۷]
مهمترین محتوای این برنامه، رعایت واجبات و محرمات است. ترک ویژگی‌های ناپسندی که شخص به آنها مبتلا شده نیز می‌تواند جزء محتوای آن قرار بگیرد.
اعتدال
از راه‌های رهایی و حفظ انسان از غفلت، رعایت اعتدال است. افراط در امور معنوی تأثیر عکس گذاشته و پس از مدتی ممکن است فرد دچار غفلت و حتی دین‌زدگی شود.
انسان در کنار امور عبادی باید به تفریح، کار، خواب و دیگر امور زندگی نیز رسیدگی کند. خداوند در آیه ۳۷ سوره نور، مؤمنان را کسانی دانسته که تجارت و کار، آنها را از خداوند بازنمی‌دارد؛ یعنی انسان باید در همه حال حالت توجه به خدا را حفظ کند؛ نه اینکه برای خودسازی از همه امور فاصله بگیرد.
دیگر روش‌ها
برای رهایی از غفلت راه‌های دیگری نیز گفته شده، که برخی از آنها چنین‌اند:
- انجام واجبات و پرهیز از گناهان؛
- عیادت از مریض: با عیادت بیمار، انسان متوجه نعمت سلامتی می‌افتد که خدا به او عطا کرده است.
- شرکت در تشییع جنازه: شرکت در تشییع جنازه و یادآوری مرگ، دارای آثار غفلت‌زدایی است.
- زیارت قبور به‌ویژه زیارت حرم امامان(ع)، امام زادگان و عالمان.
- مطالعه کتاب‌های اخلاقی: مطالعه منظم و همیشگی کتاب‌های اخلاقی، اگر چه اندک باشد، باعث می‌شود انسان دچار غفلت نشود.
- مطالعه حالات عارفان: خواندن حالات عارفان، انگیزه اصلاح و غفلت‌زدایی در انسان ایجاد می‌کند.[۸]
- تفکر: تفکر در مورد نشانه‌های خدا، آفرینش، هدف خلقت و معاد، آثار غفلت‌زدایی دارد. بر اساس روایتی از امام علی(ع)، مؤمن بسیار اهل تفکر است.[۲]
- قرائت قرآن و تفکر در آن؛
- دوری از مجالس و افرادی که باعث غفلت انسان از یاد خدا می‌شوند.[۹]
- شنیدن موعظه: شرکت در جلسات موعظه و سخنرانی، پیوسته انسان را در حال بیداری نگه می‌داد.
جستارهای وابسته
منابع
- ↑ ۱٫۰ ۱٫۱ شيرواني، علي؛ چكيده اخلاق در قرآن، ۱۳۷۹، چاپ دوم، ج۱، ص۵۹.
- ↑ ۲٫۰ ۲٫۱ میزان الحکمه، دوره چهار جلدی، دارالحدیث قم، چاپ اول، ۱۴۱۶، جلد ۲، ص۹۶۶.
- ↑ مصباح یزدی، محمد تقی؛ پندهای امام صادق به ره جویان صادق، ۱۳۸۱، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، ص۱۷۲، اقتباس.
- ↑ ۱۵۰ درس زندگی، ص۵۱.
- ↑ دیلمی، احمد و آذربایجانی، مسعود، اخلاق اسلامی، قم، دفتر نشر معارف، چاپ چهل و یکم، ۱۳۸۵ش، ص۲۲۳.(اقتباس از فصل سوم).
- ↑ دیلمی، احمد و آذربایجانی، مسعود، اخلاق اسلامی، قم، دفتر نشر معارف، چاپ چهل و یکم، ۱۳۸۵ش، ص۲۲۳.(اقتباس از فصل سوم).
- ↑ دیلمی، احمد و آذربایجانی، مسعود، اخلاق اسلامی، قم، دفتر نشر معارف، چاپ چهل و یکم، ۱۳۸۵ش، ص۲۲۳.(اقتباس از فصل سوم).
- ↑ ر. ک. مقدادی، علی، نشان از بی نشان‌ها، محمدی ری شهری، محمد، کیمیای محبت.
- ↑ مکارم شیرازی، ۱۵۰ درس زندگی، مدرسه امام علی بن ابیطالب، ۱۳۸۰، چاپ ۱۷، ص۱۳۰.