انواع نزول وحی به پیامبر(ص)

سؤال

با آن‌که مقام پیامبر خاتم(ص) از جمیع انبیاء بالاتر است، چرا خداوند متعال به هنگام نزول وحی و آیات قرآنی، آن حضرت را همچون موسی(ع)، مورد خطاب مستقیم قرار نداده و جبرئیل را مأمور ابلاغ فرموده است؟

انواع وحی بر پیامبر(ص) نازل شده است و اینطور نبوده است که فقط از طریق جبرئیل بوده باشد. در ابتدای نبوت، حضرت محمد(ص)، در رؤیای صادقه‌ای به نبوت بشارت داده شده است و امام علی هم در روایتی رؤیای انبیاء را وحی می‌دانند. نزول جبرئیل به پیامبر(ص) نیز معروف‌ترین نوع وحی به ایشان است که چندین مرتبه در قرآن به آن تصریح شده است. نوع سوم نزول وحی بر پیامبر(ص)، ارتباط مستقیم خداوند با پیامبر(ص) و بدون واسطه فرشتگان بوده است. در حالات حضرت محمد(ص) از امام صادق نقل شده است که حالت مدهوشی ای که برای پیامبر(ص) در هنگام وحی دست می‌داد به این دلیل بود که میان او و خدای متعال هیچ واسطه‌ای نبود و خداوند مستقیماً بر او تجلی می‌کرد.

انواع نزول وحی بر پیامبر اسلام(ص)

رؤیای صادقانه

علی بن ابراهیم قمی نقل کرده است که، «محمد(ص) ۳۷ ساله بود که در خواب دید کسی به طرف او می‌آید و خطاب به او می‌گوید: «ای رسول خدا!». محمد(ص) این حادثه را چندی پوشیده نگه داشت، گاهی نیز که در دره‌ها، به چوپانی گوسفندان ابوطالب مشغول بود، کسی را می‌دید که او را به عنوان پیامبر خدا خطاب می‌کرد، حضرت از او پرسید تو کیستی؟ او در جواب گفت: من جبرئیل هستم و مرا خداوند فرستاده است تا تو را به پیامبری برگزیند».

امام باقر(ع) در این رابطه می‌فرمایند: «نبی کسی است که به نبوت خود از طریق رؤیا آگاه شود، مانند رؤیای ابراهیم و رؤیای محمّد(ص) که مقدمات نبوت خود را قبل از وحی و در خوابی که جبرئیل با پیام رسالت از جانب خداوند بر آن‌ها نازل شد، دیدند.».

منظور از قبل از «وحی» در روایت، آن است که هنوز به محمّد(ص) رسالتی که مأمور به تبلیغ آن باشد، وحی نشده بود، یعنی در واقع، او با عالم بالا رابطه روحی دارد، ولی هنوز مأمور به تبلیغ نیست.

به هر حال، رؤیای صادق، راهی برای نزول وحی بر پیامبر است. علی(ع) در این زمینه می‌گوید: «رؤیا الانبیاء وحیٌ؛خواب پیامبران وحی است».

نزول وحی به وسیله جبرئیل

فرشته‌ای که بر پیامبر(ص) نازل می‌شد و وحی را به وی ابلاغ می‌کرد جبرئیل بود، جبرئیل کلام خدا را به گوش و قلب پیامبر(ص) انتقال می‌داد و پیامبر(ص) گاهی او را می‌دیدند و گاه هم او را نمی‌دیدند. چنان‌که می‌فرماید: ﴿نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الأمِینُ، عَلَی قَلْبِکَ لِتَکُونَ مِنَ الْمُنْذِرِینَ.﴾

در قرآن کریم، در آیات متعدّدی نسبت به نزول قرآن از طریق جبرئیل تصریح شده است.

وحی مستقیم و بدون واسطه

قسمتی از وحی به‌طور مستقیم و بدون وساطت فرشتگان انجام می‌گرفت، اصحاب پیامبر(ص) نقل کرده‌اند که: هنگام وحی، درد شدیدی به پیامبر(ص) دست می‌داد و حالتی (شبیه بیهوشی) بر وی عارض می‌شد، سر او به زیر می‌افتاد، رنگ صورتش تغییر می‌کرد و عرق از صورت او جاری می‌شد، حاضران در جلسه نیز تحت تأثیر این وضع قرار می‌گرفتند و بر اثر این منظره سرهای آنان نیز به زیر می‌افتاد، خداوند متعال می‌فرماید: ﴿إِنَّا سَنُلْقِی عَلَیْکَ قَوْلا ثَقِیلا﴾ ما گفتار سنگینی را به تو القاء کردیم.

در کتاب توحید نوشته شیخ صدوق نقل شده است که از امام صادق(ع) پرسیدند: «آن حالت مدهوش شدن که به پیامبر(ص) به هنگام وحی دست می‌داد، چه بود؟ حضرت فرمودند: این در هنگامی بود که در میان او و خداوند هیچ‌کس واسطه نبود و خداوند مستقیماً بر او تجلی می‌کرد».

بنابراین پیامبر اسلام(ص) انواع گوناگون وحی را دارا بوده است و در بعضی موارد با وجود اینکه وحی به شکل مستقیم بر او نازل می‌شد، آن حالت فشار روحی برای ایشان ایجاد نمی‌شد.

مطالعه بیشتر

۱. درس‌هایی از علوم قرآن، دکتر حبیب الله طاهری، ج۱، ص۲۵۸–۲۵۱.

۲. پیام قرآن، آیت الله مکارم شیرازی، ج۷، ص۳۲۶.

۳. قرآن در اسلام، علامه طباطبایی، ص۸۵.