نمایش مبدأ برای مسیر هجرت امام رضا(ع) از مدینه تا مرو


{{شروع متن}}

{{سوال}}
امام رضا(ع)، پس از قبول ولی‌عهدی، برای رسیدن به خراسان از چه شهرهای ایران عبور کردند؟
{{پایان سوال}}
{{پاسخ}}
[[پرونده:نقشه مسیر هجرت امام رضا(ع) از مدینه تا مرو، .jpg|بندانگشتی|نقشه مسیر هجرت امام رضا(ع) از مدینه تا مرو، مسیرهای احتمالی و قدمگاه‌ها هم در این نقشه مشخص شده‌اند.<ref>جعفریان، اطلس شیعه، ص۹۵.</ref>]]
'''مسیر هجرت امام رضا(ع) از مدینه تا مرو''' از طریق بصره، خوزستان، فارس، یزد به نیشابور و در نهایت به مرو بوده است. این مسیر به دستور مأمون عباسی انتخاب شد تا [[امام رضا(ع)]] از مسیری به خراسان آورده شود که از مراکز شیعه‌نشین عبور نکند؛ زیرا مأمون از قیام علویان به‌دلیل دیدار با امام(ع) بیم داشت.

هجرت امام رضا(ع) از مدینه به مرو به‌دستور و اجبار مأمون، که به ماجرای ولایتعهدی امام رضا(ع) انجامید، یکی از مسائل بحث‌برانگیز تاریخ اسلام و مهم‌ترین دوره زندگی امام رضا(ع) تلقی شده است. گفته شده که هجرت امام رضا(ع) از مدینه به مرو، علاوه بر تأثیر سیاسی که در رابطه با پذیرش ولایت‌عهدی از سوی امام رضا(ع) داشته، تأثیر قابل توجهی در روند رشد [[پیدایش تشیع در ایران|تشیع در ایران]] داشته است. هجرت علویان به ایران و تأثیر معنوی سفر امام(ع) و حرم او در ایران از دیگر تأثیرات این هجرت برشمرده شده است. مهم‌ترین رخداد مسیر هجرت امام رضا(ع) از مدینه به مرو را صدور [[حدیث سلسلة الذهب]] از سوی امام(ع) دانسته‌اند.

== تأثیر هجرت و بستر آن ==
هجرت [[امام رضا(ع)]] از مدینه به مرو به‌دستور و اجبار مأمون عباسی، که به ماجرای ولایت‌عهدی امام رضا(ع) از سوی مأمون انجامید، یکی از مسائل بحث‌برانگیز تاریخ اسلام<ref>الدوری، عبدالعزیز، العصر العباسی الاول، بیروت، دار الطلیعه، ۱۹۹۷م، ص۱۶۱.</ref> و مهم‌ترین دوره زندگی امام رضا(ع)<ref>جعفریان، رسول، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، تهران، نشر علم، ۱۳۹۰ش، ص۵۲۴.</ref> تلقی شده است. گفته شده که هجرت امام رضا(ع) از مدینه به مرو، علاوه بر تأثیر سیاسی که در رابطه با پذیرش ولایت‌عهدی از سوی امام رضا(ع) داشته، تأثیر قابل توجهی در روند [[پیدایش تشیع در ایران|تشیع در ایران]] داشته است.<ref>جعفریان، رسول، اطلس شیعه، تهران، انتشارات سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، ۱۳۸۷ش، ص۹۵.</ref>

رشد تشیع در خراسان، هجرت علویان به ایران و تأثیر معنوی سفر امام(ع) و حرم او در ایران از جمله این تأثیرات برشمرده شده است. وجود قدمگاه‌های مختلف برای امام رضا(ع) در طول این سفر، در مناطقی چون خوزستان، یزد و خراسان، نشانی از این دانسته شده که سفر امام(ع) توانسته توجه محبان اهل‌بیت(ع) را به خود جلب کند. اقامت امام(ع) در خراسان، که از نتایج این سفر بوده، عامل تقویت علمی و عملی شیعیان خراسان و تربیت شاگردانی، چون [[اباصلت هروی]]، دانسته شده است. همچنین، وجود [[حرم امام رضا(ع)]] در خراسان به‌عنوان یکی از عوامل رشد تشیع و تقویت بنیان آن در خراسان و ایران، به‌دلیل ایجاد کانونی معنوی، قلمداد شده است.<ref>جعفریان، اطلس شیعه، ص۹۵.</ref>

== بستر سیاسی هجرت ==
مأمون عباسی پس از غلبه بر برادرش امین عباسی و رسیدن به خلافت، امام رضا(ع) را به خراسان فراخواند و ولایت‌عهدی خود را به او سپرد.<ref>محمدی، حسین، رضانامه (فرهنگ جامع الفبایی امام رضا)، قم، انتشارات مشهور، ۱۳۹۲ش، ص۸۰۴–۸۰۵.</ref> محققان برای این عمل مأمون دلایلی برشمرده‌اند؛ از جمله، کاستن از خطر سیاسی امام(ع) با زیر نظر گرفتن او، جلوگیری از شورش علویان و سوءاستفاده از جایگاه امام برای ایجاد مشروعیت برای خلافت خود.<ref>جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، ص۵۲۵–۵۳۰.</ref> به گفته [[مرتضی مطهری]]، مأمونْ امام(ع) را احضار کرد بدون اینکه موضوع احضار برای امام(ع) روشن باشد. او نه تنها امام را، بلکه عده زیادی از آل ابی‌طالب را از مدینه، تحت نظر و بدون اختیار، به مرو فراخواند. مأمون کسانی را مأمور آوردن امام(ع) کرد که فوق‌العاده با امام(ع) دشمنی داشتند. مأمور اصلی شخصی به نام رَجاء بن ضَحّاک از اقوام وزیر مأمون، فضل بن سهل، بود. او را فردی به نام جَلودِی همراهی می‌کرد که با امام(ع) و شیعیان او دشمنی داشت.<ref>مطهری، مرتضی، سیری در سیره ائمه اطهار، تهران، انتشارات صدرا، ۱۳۷۴ش، ص۲۱۱.</ref>

== مسیر هجرت ==
به گزارش منابع، مأمون به مأموران خود دستور داد که امام رضا(ع) را از مسیری به خراسان بیاورند که از مراکز شیعه‌نشین عبور نکند؛ زیرا از قیام علویان بیم داشت؛ به همین دلیل، دستور داده شد که امام(ع) را از طریق کوفه و عراق نیاورند و از طریق بصره، خوزستان، فارس و یزد به نیشابور و سپس مرو بیاورند.<ref>مطهری، سیری در سیره ائمه اطهار، ص۲۱۱.</ref>

در برخی منابع، زمان حرکت امام(ع) از مدینه به خراسان آخر سال ۲۰۰ق به‌قلم آمده است.<ref>نوبختی، حسن بن موسی، فرق الشیعه، بیروت، دار الاضواء، ۱۴۰۴ق، ص۸۷.</ref> به‌نقل از رسول جعفریان در کتاب اطلس شیعه، مسیر هجرت امام به این شرح بوده است: مدینه، نقره، هوسجه، نباج، حفر ابوموسی، بصره، اهواز، بهبهان، اصطخر، ابرقوه، ده‌شیر (فراشاه)، یزد، خرانق، رباط پشت بام، نیشابور، قدمگاه، ده سرخ، طوس، سرخس و مرو.<ref>جعفریان، اطلس شیعه، ص۹۵.</ref>

برای هجرت امام رضا(ع) از مدینه به خراسان مسیرهای دیگری هم در منابع آمده، از جمله مسیری که از کوفه و قم می‌گذرد. این نقل‌ها مورد انتقاد برخی محققان قرار گرفته است؛ از نظر آنان، حرکت امام(ع) در این مسیر خلاف دستور مأمون به فرستادگانش، مبنی از عدم عبور امام(ع) از مناطق شیعه‌نشین، است. همچنین، برخی مناطقی که در این نقل‌ها برای فرودآمدن کاروان امام(ع) از آنها یاد شده در مسیر مدینه به بصره هستند و نه در مسیر مدینه به کوفه.<ref>عرفان منش، جلیل، جغرافیای تاریخی هجرت امام رضا(ع) از مدینه تا مرو، مشهد، بنیاد پژوهش‌های اسلامی، ۱۳۷۴ش، ص۲۸–۲۹.</ref>

== رخداد مهم هجرت ==
مهم‌ترین رخداد مسیر هجرت امام رضا(ع) از مدینه به مرو را صدور [[حدیث سلسلة الذهب]] از سوی امام(ع) دانسته‌اند.<ref>فضل‌الله، محمدجواد، تحلیلی از زندگانی امام رضا(ع)، ترجمه محمدصادق عارف، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۷۷ش، ص۱۳۳.</ref> گفته شده، وقتی که امام رضا(ع) در سفر به خراسان به شهر نیشابور رسید، شماری از محدثان از امام(ع) درخواست کردند تا برای آنان حدیثی املاء کند. پس از این تقاضا، امام(ع) سرش را از کجاوه شتر بیرون آورد و از پدرانش از رسول خدا(ص) نقل کرد که جبرئیل گفته که شنیدم از خداوند که فرمود: {{متن عربی|لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ حِصْنِی فَمَنْ دَخَلَ حِصْنِی أَمِنَ مِنْ عَذَابِی قَالَ فَلَمَّا مَرَّتِ الرَّاحِلَةُ نَادَانَا بِشُرُوطِهَا وَ أَنَا مِنْ شُرُوطِهَا|ترجمه= «لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ» دژ من است، پس هرکس که در دژ من درآید از عذابم در امان است. چون مرکب به راه افتاد [امام رضا](ع) گفت: [البته] با شرایطش و من جزو شرایط آنم}}<ref>شیخ صدوق، محمد بن علی، التوحید، تحقیق هاشم حسینی، قم، مؤسسه انتشارات اسلامی، ۱۳۸۹ق، ص۲۵.</ref>

== منابع ==
{{پانویس|۲}}
{{شاخه
 | شاخه اصلی =تاریخ
 | شاخه فرعی۱ =تاریخ اسلام
 | شاخه فرعی۲ =تاریخ و سیره معصومان
 | شاخه فرعی۳ =
}}
{{تکمیل مقاله
 | شناسه =شد
 | تیترها =شد
 | ویرایش =شد
 | لینک‌دهی =شد
 | ناوبری =
 | نمایه =
 | تغییر مسیر =شد
 | ارجاعات =
 | بازبینی نویسنده =
 | بازبینی =شد
 | تکمیل =
 | اولویت =ج
 | کیفیت =ب
}}
{{پایان متن}}