نمایش مبدأ برای فهرست کتاب‌های آموزشی ریاضیات در تاریخ حوزهٔ علمیه

{{شروع متن}}
{{سوال}}
کتاب‌هایی که برای دروس ریاضیات در حوزه به‌عنوان متن درسی مورد استفاده قرار می‌گرفته چه بوده است؟
{{پایان سوال}}
{{درگاه|حوزه و روحانیت}}
{{پاسخ}}
آموزش ریاضیات در حوزه‌های علوم دینی، به دلیل مناسبتی که این علوم با برخی از احکام داشتند، اهمیت داشت.<ref>حسن‌زاده آملی، حسن، دروس هيئت و ديگر رشته‌های رياضی، قم، مركز انتشارات دفتر تبليغات اسلامى قم، ۱۳۷۱ش، ج۱، ص۱۳.</ref> علم ریاضیات شامل علومی چون حساب، هندسه، هيئت و اسطرلاب بوده است.<ref>زرین‌کوب، عبدالحسین، کارنامه اسلام، تهران، انتشارات امیرکبیر، ۱۳۸۶ش، ص۶۵-۷۲.</ref>

قبل از تفکیک علوم انسانی و تجربی و تخصصی‌شدن آنها، مراکز علمی در [[جهان اسلام]] منحصر در حوزه‌های دینی بود که دانش‌دوستان کتاب‌های علوم عقلی و نقلی را در آن فرا می‌گرفتند. پس از ورود دانش مدرن در ایران و رواج مدارس جدید این علوم از یکدیگر تفکیک شدند و آموزش دانش‌های تجربی به دانشگاه‌ها منتقل شد.<ref>زرین‌کوب، کارنامه اسلام، ص۴۵-۴۶.</ref>

پیش از تفکیک این علوم، کتاب‌هایی در مورد علوم ریاضی در [[تمدن اسلامی]] به‌نگارش در آمد. به برخی از از مشهورترین متون درسی حوزه‌ها در این زمینه در ادامه اشاره خواهد شد:

'''حساب'''

* الفوائد البهائیة فی القواعد الحسابیة: کتابی نگاشته عمادالدین ابن خوام (۶۴۳-۷۲۸ق) که در یک مقدمه و پنج مقاله با موضوعاتی درباره قواعد حساب، معاملات، مساحت، جبر و مقابله و استخراج مسائل سامان یافته است.<ref>معصومی همدانی، حسین، «حساب»، دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی، تهران،  مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۹۲ش، ج۲۰، ذیل واژه.</ref>
* شمسیة الحساب: با عنوان اصلی الرسالة الشمسیة فی الاصول الحسابیة از نظام‌الدین حسن بن محمد نیشابوری (درگذشته بعد از ۷۲۸ق). کتابی مختصر شامل مقدمه و دو فن که مقدمه آن در تعریف علم حساب و موضوع آن و صور اعداد است. فن اول این کتاب در اصول حساب است و فن دوم آن درباره فروع آن است. این رساله را نظام‌الدین عبدالعلی بیرجندی (درگذشته ۹۳۴ق) شرح کرده است.<ref>آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعة الی تصانیف الشیعة، بیروت، دارالأضواء، ۱۴۰۳ق، ج۱۴، ۲۲۹.</ref>
* مفتاح الحساب: [[غیاث‌الدین جمشید کاشانی]] (۷۹۰-۸۳۲ق) در این کتاب موفق به استنباط بسیاری از قواعد هندسی، حسابی و جبری شده است. این کتاب شامل یک مقدمه و پنج مقاله است. مؤلف خود خلاصه‌ای از این کتاب را، با نام تلخیص المفتاح، در سال ۸۲۴ق ترتیب داد است. او خود این خلاصه را با عنوان تنویر المصباح فی شرح تلخیص المفتاح شرح کرده است.<ref>صفا، ذبیح‌الله، تاریخ ادبیات در ایران، تهران، انتشارات فردوس، ۱۳۷۲ش، ج۴، ص۱۰۴.</ref>
* خلاصه الحساب: از شیخ بهایی (۹۵۳-۱۰۳۱ق) کتابی است در علم حساب، هندسه، جبر و مقابله و مباحث دیگر ریاضی که مختصر، جامع، عمیق و پر مطلب خوانده شده است. این کتاب از آغاز نگارش و نشرش به‌عنوان متن درسی مورد استفاده بوده است. ریاضیدانان زیادی بر این کتاب شرح یا حاشیه نگاشته‌اند.<ref>آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ج۷، ص ۲۲۴-۲۲۵؛ نیز: صفا،‌ تاریخ ادبیات در ایران، ج۵، ص۳۵۰.</ref> 

* کنز الحساب: از سید محمد علی شهرستانی (۱۲۸۰–۱۳۴۴ق) از فقهای شیعه که شرحی بر مفتاح الحساب غیاث الدین جمشید کاشانی است.<ref>امین، سید محسن، اعیان الشیعه، بیروت، دارالتعارف للمطبوعات، ۱۴۲۱ق، ج۱۰، ص۲۱.</ref>
'''هندسه'''

تحریر اصول اقلیدس: این کتاب تحریر و تنقیح [[خواجه نصیرالدین طوسی]] از کتاب اصول اقلیدس است که به کتابی متداول در میان دانشجویان علم هندسه تبدیل شد. این کتاب را جمعی از ریاضیدانان تحریر شرح کرده‌اند. خواجه در شرح آن کتابی به نام البلاغ نگاشته است.<ref>آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ج۲، ص۱۴۱؛ نیز: آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ج۶، ص۳۳؛ نیز: مدرس رضوی، محمدتقی، احوال و آثار خواجه نصیرالدین طوسی، تهران، انتشارات اساطیر، ۱۳۸۶ش، ص۳۴۲.</ref>

'''هیئت'''

* تحریر مجسطی: کتابی از خواجه نصیرالدین طوسی که تهذیب و تحریري از کتاب المجسطی اقلیدس است. بر این تحریر جمعی از دانشمندان اسلامی شرح و حاشیه نگاشته‌اند. کتاب المجسطی بیش از یک هزار سال محور بحث‌های ریاضی و نجوم در حوزه‌ها علمی اسلامی بوده است. این کتاب نهایی‌ترین متن درسی حوزه‌های علوم اسلامی در این رشته بوده است.<ref>قاسملو، فرید، «تحریر مَجِسطی»، دانشنامه جهان اسلام، تهران، بنیاد دایرة المعارف اسلامی، ج۶، ۶۲۹-۶۳۴.</ref>
* التذکرة فی علم الهیئة یا التذکرة النصیریه فی الهیئة: کتابی مختصر به زبان عربی از خواجه نصیرالدین طوسی که به همراه شروحش از کتاب‌های رایج علم هیئت در جهان اسلام بوده است؛ به همین دلیل شرح‌ها و حاشیه‌های بسیاری بر آن نگاشته شده است <ref>مدرس رضوی، احوال و آثار خواجه نصیرالدین طوسی، ص؛ نیز: حسن‌زاده آملی، حسن، دروس هيئت و ديگر رشته‌های رياضی، قم، مركز انتشارات دفتر تبليغات اسلامى قم، ۱۳۷۱ش، ج۱، ۳۹۴.</ref> این کتاب را جامع مسائل [[علم هیئت]] و از مهم‌ترین کتاب‌های این دانش دانسته‌اند.<ref>آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ج۱۳، ص۱۴۴؛ مدرس رضوی، احوال و آثار خواجه نصیرالدین طوسی، ص۳۹۹؛ نیز: حسن‌زاده آملی، حسن، دروس هيئت و ديگر رشته‌های رياضی، قم، مركز انتشارات دفتر تبليغات اسلامى قم، ۱۳۷۱ش، ج۱، ۳۹۴.</ref>
* الملخص فی الهیئة: کتابی مختصر از محمود بن محمد چغمینى خوارزمى (قرن هشتم)، در یک مقدمه و دو مقاله. مقدمه این کتاب درباره اقسام اجسام است. مقاله اول آن پیرامون اجرام علوی و مقاله دوم آن درباره بسائط سفلی است. این کتاب را تعدادى از ریاضى‌دانان اسلامى شرح کرده‌اند.<ref>قاسملو، فرید، «چغمینی، محمود بن محمدبن عمر»، دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی، تهران، مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی ۱۳۹۳ش، ج۱۲، ذیل واژه؛ نیز: صفا، تاریخ ادبیات در ایران، ج۳، ص۲۷۴.</ref>
* شرح الملخص چغمينى: مشهورترین و رایج‌ترین شرح ملخص چغمینی در حوزه‌های علمیه نگاشته صلاح‌الدین موسی بن محمد مشهور به قاضی‌زاده رومی (۷۶۶-۸۴۰ق).<ref>قاسملو، «چغمینی، محمود بن محمدبن عمر».</ref>

* رساله فارسی در هیئت: کتابی از علاءالدین علی بن محمد قوشچی (۸۰۵-۸۷۸ق) در علم هیئت است. این کتاب از متون درسی در حوزه‌های علمیه بوده است. به همین دلیل این کتاب مکرر در تهران و تبریز به‌چاپ رسیده است.<ref>حسن زاده آملی، دروس هيئت و ديگر رشته‌های رياضی، ج۱، ۳۹۴.</ref>
* التکملة فی شرح التذکرة: کتابی از شمس‌الدین محمد بن احمد خفری (درگذشته ۹۵۷ق) که شرحی است بر بر تذكره خواجه نصیرالدین طوسی.<ref>آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ج۴، ۴۰۹؛نیز: حسن زاده آملی، دروس هيئت و ديگر رشته‌های رياضی، ج۱، ۳۹۴.</ref>
* تشریح الافلاک: کتابی از [[شیخ بهایی]]، که بعد از خلاصة الحساب، بیش از سایر آثار شیخ بهایی مورد توجه دانشمندان قرار گرفته است. این کتاب تا مدت‌ها متن درسی در حوزه‌های علمیه بوده و شرح‌ها و تعلیق‌های فراوانی بر آن نوشته شده است.<ref>ملازاده، محمدهانی، «بهاءالدین عاملی، محمدبن عزالدین حسین»، دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی، تهران،  مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۹۳ش، ج۴، ذیل واژه.</ref> 
* زیج بهادرخانی: این کتاب، که با نام‌های‌ دیگری چون زیج‌ بهادری‌ و زیج‌ طغیانی‌ هم‌ از آن یاد شده‌، یكی‌ از مهم‌ترین‌ زیج‌های‌<ref>مجموعه كتاب‌هايى مشتمل بر جدول‌هاى عددى، روش‌هاى نجوم محاسباتى، توابع هيئت و داده‌هاى متعدد رياضى و مباحثى در احكام نجوم. زيج‌ها از مهم‌ترين دستاوردهاى نجوم محاسباتى در هر مكتب نجومى، از جمله نجوم دوره اسلامى، به‌شمار مى‌آيند». قاسملو، فرید و پویان رضوانی، «زیج»، دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی، تهران، مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۹۶ش، ج۲۲، ذیل واژه.</ref> فارسی‌ به‌‌شمار می‌رود. نویسنده این زیج، غلامحسین‌ بن‌ فتح‌‌محمد جونپوری‌ (۱۲۰۵-۱۲۷۳ق)، آن را در سال ۱۲۵۴ق به‌‌پایان‌ رسانده است‌.<ref>انصاری‌، محمدرضاءاللّه‌ و  فرید قاسملو، «جونپوری‌، غلامحسین‌ بن‌ فتح‌ محمدبن‌ محمدعوض‌ علوی‌عباسی‌»، دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی، تهران،  مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۹۳ش، ج۱۱، ذیل واژه.</ref>

'''اسطرلاب'''

* استیعاب‌ الوجوه‌ الممكنة فی‌ صنعة الاسطرلاب‌: رساله‌ای‌ مهم‌ در تاریخ‌ نجوم‌ اسلامی‌ از [[ابوریحان بیرونی]] درباره بررسی‌ و مقایسه روش‌های‌ گوناگون‌ ساخت‌ انواع‌ اسطرلاب‌ است.<ref>اسطرلاب آلتی است که بیشتر برای کارهای نجومی از قبیل تعیین ارتفاع خورشید و دانستن طول و عرض بلاد و معرفت بلندی کوه‌ها و پهنای رودها به کار می‌رود. به اصول و قوانینی که برای استعمال این آلت مقرر داشته‌اند علم اسطرلاب گفته می‌شود. این علم از فروع علم هیئت است. مدرس رضوی، آثار واحوال خواجه نصیرالدین طوسی، ص۴۱۴.</ref> این‌ كتاب‌ از جمله‌ مهم‌ترین‌ آثار تاریخ‌ نجوم‌ به‌‌شمار می‌آید و بخش‌های‌ مختلف‌ آن‌ (به‌ویژه‌ مقدمه‌) توسط محققان‌ اروپایی‌ به‌ زبان‌های‌ مختلف‌ ترجمه‌ و بررسی‌ شده‌ است‌.<ref>بازورث‌، كليفورد ادموند و دیگران، «بیرونی‌ ابوریحان‌ محمدبن‌ احمد»، دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی، تهران،  مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۷۹ش، ج۵، ذیل واژه.</ref>

* بیست باب در فن اسطرلاب: رساله‌ای از خواجه نصیرالدین طوسی که به زبان فارسی تألیف شده و از کتاب‌های آموزشی رایج این فن در حوزه‌های علمیه بوده است.<ref>حسن‌زاده آملی، دروس هيئت و ديگر رشته‌های رياضی، ج۱، ۳۹۴.</ref>
*هفتاد باب در اسطرلاب: رساله‌ای از شيخ بهايى که با عناوین تحفه حاتميه و رساله اسطرلاب از آن ياد مى‌شود. شیخ بهایی این کتاب را به نام حاتم‌بيگ اردوبادى نصيرى متخلّص به صافى، وزير [[شاه عباس|شاه عباس صفوی]]، در سال ۱۰۰۴ق در هفتاد باب تأليف كرده است.<ref>ناجى نصرآبادى، سید محسن‌، کتاب‌شناسی شیخ بهائی‌، مشهد، بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، ۱۳۷۸ش، ج۱، ص۱۶۵.</ref>
* انیس‌ الاحباب‌ فی‌ بیان‌ مسائل‌ اسطرلاب‌: رساله‌ای به‌ فارسی‌ در دو فصل‌، تألیف‌ ۱۲۳۴ق، در شرح‌ رساله الصحیفه شیخ بهایی نوشته جونپوری‌. او سبب‌ تألیف‌ این‌ رساله‌ را بیانِ ساده طرز ساخت‌ و كاربرد اسطرلاب‌ عنوان کرده است. او در این‌ رساله‌، پیش‌ از موضوع‌ اصلی‌، درباره مقدمات‌ هندسی‌ و نجومی‌ مطالبی‌ آورده است.<ref>انصاری‌ و قاسملو، «جونپوری‌، غلامحسین‌ بن‌ فتح‌ محمدبن‌ محمدعوض‌ علوی‌عباسی‌».</ref>

== منابع ==
{{پانویس|۲}}
{{شاخه
 | شاخه اصلی = ادیان و مذاهب
 | شاخه فرعی۱ = شیعه امامیه
 | شاخه فرعی۲ = حوزه و روحانیت
 | شاخه فرعی۳ =
}}
{{تکمیل مقاله
 | شناسه =
 | تیترها =
 | ویرایش =شد
 | لینک‌دهی =شد
 | ناوبری =
 | نمایه =
 | تغییر مسیر =شد
 | ارجاعات =
 | بازبینی =
 | تکمیل =
 | اولویت =ج
 | کیفیت =ب
}}
{{پایان متن}}